Jak nie powtórzyć iberyjskiego blackoutu? Pomogą magazyny energii i cyberbezpieczeństwo

Hiszpania i Portugalia są krajami o wysokim udziale Odnawialnych Źródłeł Energii (OZE) w miksie energetycznym. Równolegle, w konsekwencji zmian klimatycznych, od kilku lat rośnie liczba nagłych i drastycznych zjawisk pogodowych, jak np. pożary i susze. One również zagrażają systemowi dostaw energii. Ponadto sieć energetyczna państw Półwyspu Iberyjskiego jest w niewielkim stopniu połączona z zagranicą, co zmniejsza jej odporność na kryzysy. W związku z powyższymi czynnikami realizowana od kilku lat ambitna transformacja klimatyczna stwarza zagrożenie dla stabilności energetycznej tych państw.

Blackout na Półwyspie Iberyjskim

Awaria prądu rozpoczęła się 28 kwietnia o godz. 12.32 i trwała prawie całą dobę obejmując kontynentalną Hiszpanię, Portugalię i część południowej Francji. Istnieją nawet przypuszczenia, że awaria mogła mieć wpływ na przerwę w dostawie internetu w części Grenlandii, która nastąpiła tego samego dnia. Z powodu przerwy w dostawie prądu na Półwyspie Iberyjskim zamknięto m.in. metro w Madrycie, Barcelonie, Walencji, Lizbonie i Porto oraz lotnisko w Lizbonie. Lotnisko w Madrycie działało na zasilaniu awaryjnym. Fabryki przestały pracować, a drobny handel został sparaliżowany z powodu niedziałających bankomatów i terminali do płatności kartą. Łączne straty dla gospodarki hiszpańskiej i portugalskiej są szacowane na 1,6 mld euro.

Przyczyną blackoutu było nagłe wyłączenie 15 GW mocy zainstalowanej w elektrowniach gazowych i jądrowych, mające chronić je przed zniszczeniem. Wyłączenie wynikało z ustawień systemowych – stanowiło reakcję na wykryte zaburzenie sieci energetycznej, które wystąpiło na terenie Hiszpanii. Nie stwierdzono jednak dotychczas, czym było ono spowodowane. Nie można wykluczyć, że doszło do cyberataku, choć rządy Hiszpanii i Portugalii podchodzą ostrożnie do takiej hipotezy. Wiadomo jednak, że w szczytowym momencie awarii aż 78 proc. energii pochodziło ze źródeł odnawialnych. To utrudniało stabilne zarządzanie dostawami prądu.

Pierwotnie mówiono o hipotezie, że przyczyną zaburzenia był pożar na trasie między hiszpańską Narboną a francuskim Perpignan. Jednak po kilku godzinach hiszpańska telewizja publiczna podała, że nie wykryto tego rodzaju zjawiska. Hipotezę uwiarygodniał fakt powszechnego występowania pożarów na Półwyspie Iberyjskim. W latach 2020-2024 na terenie Hiszpanii spłonęło 1 509 080 ha, a na terenie Portugalii 2 191 300 ha lasów.

System energetyczny Hiszpanii i Portugalii

Temat prądu elektryzuje kraje Półwyspu Iberyjskiego od pięciu lat. W latach 2021-2022 ceny MWh energii elektrycznej wzrosły z 42 euro do 300 euro, co stanowiło historyczny rekord. Przyczynami były m.in. zwiększenie opłat za emisję dwutlenku węgla, redukcja dostaw gazu przez Rosję przed wybuchem wojny w Ukrainie, oraz odejście od importu gazu z Rosji po wybuchu wojny. Kolejny powód to brak zapasów gazu w magazynach w wyniku chłodniejszej niż przewidywano pogody w okresie zimowym. W Hiszpanii sytuacja wymagała interwencji rządu w postaci czasowej część przepisów z zakresu ochrony środowiska i wprowadzono subwencje dla gospodarstw domowych. W Portugalii wzrost cen energii zrekompensowano z zysków z tytułu produkcji energii w latach ubiegłych.

Miks energetyczny Hiszpanii wygląda następująco: 56,8 proc. energia ze źródeł odnawialnych (23 proc. energia wiatrowa, 17 proc. słoneczna, 13,3 proc. wodna, 5,5 proc. inne), 20 proc. atom, 13,6 proc. gaz, 1,2 proc. węgiel, 8,1 proc. energia z innych źródeł. Siecią elektryczną zarządza firma Red Electrica, utworzona w 1985 r. jako spółka państwowa i następnie sprywatyzowana w 1999 r. Hiszpania posiada połączenia sieci elektrycznej z Portugalią (6,3 GW), Francją (5,6 GW) i Marokiem (1,5 GW). Wartości te są jednak niewystarczające, by uratować stabilność dostaw w sytuacjach kryzysowych.

W Portugalii 75 proc. energii pochodzi ze źródeł odnawialnych (33 proc. energia wodna, 26 proc. wietrzna, 10 proc. słoneczna, 6 proc. biomasa), 8 proc. z gazu i 17 proc. z importu z Hiszpanii. Dystrybucja energii jest realizowana na zasadach wolnorynkowych. Najważniejsze firmy, które się tym zajmują, to EDP, Galp Energia, Endesa, Iberdrola i Goldenergia. Portugalska sieć elektryczna łączy się jedynie z hiszpańską. Obydwa kraje mają wspólny rynek energii elektrycznej.

Jak uniknąć egipskich ciemności?

Blackout na Półwyspie Iberyjskim uświadamia wyzwania stojące przed państwami członkowskimi UE. Jeżeli okaże się, że jego przyczyną był cyberatak, będzie to oznaczało, że zabezpieczenia państw członkowskich są na niskim poziomie. Konieczne będzie zatem zwiększenie kompetencji i finansowania Europejskiej Agencji ds. Cyberbezpieczeństwa (ANISA) celem stworzenia wspólnych mechanizmów ochrony przed tego rodzaju zagrożeniami. Rozwiązaniem mogłyby być np. przepisy, na mocy których oprogramowanie do sieci energetycznych tworzyłyby wyłącznie przez firmy z UE. W Polsce istnieją spółki tworzące tego rodzaju rozwiązania dla fotowoltaiki.

Niewykluczone jednak, że przyczyną zaburzenia w systemie jest sam fakt wysokiej niestabilności energii ze źródeł odnawialnych. A taka dominuje w miksie energetycznym Hiszpanii i Portugalii. Jest ona uzależniona od zmiennych warunków pogodowych i nie ma jeszcze rozwiązań wprowadzających w tym zakresie równowagę. Gdy jest mało wiatru lub słońca, elektrownie produkują niewielką ilość energii. Gdy mamy do czynienia z gwałtownymi wiatrami lub wysokim nasłonecznieniem, konieczne jest wyłączanie elektrowni. To pozwala uniknąć awarii spowodowanych nadmiarem produkowanej energii. Dlatego konieczne jest tworzenie dużych magazynów energii z OZE. Kolejne rozwiązanie to np. inwestowanie w bardziej stabilne źródła – przede wszystkim w elektrownie atomowe.

Zielona transformacja wymaga zmian

Wysoki koszt energii elektrycznej zwiększa koszt wytworzenia europejskich produktów zmniejszając ich konkurencyjność na rynkach wewnętrznych i zagranicznych. W rezultacie przegrywają z chińskimi, tureckimi czy indyjskimi. Może więc warto rozważyć zmianę metod zielonej transformacji. Zamiast kar za emisję dwutlenku węgla – subwencje, ulgi podatkowe i innego rodzaju zachęty dla przedsiębiorstw inwestujących w ekologiczne źródła energii. Udział Europy w globalnej emisji dwutlenku węgla jest zbyt mały, by wpłynąć na trendy światowe. Europa nie jest też już wzorem dla reszty świata. Jednocześnie zbytnia koncentracja na ochronie planety może doprowadzić do degradacji europejskiej gospodarki i obniżenia poziomu życia europejskich społeczeństw, nie powstrzymując przy tym w wystarczającym stopniu zmian klimatycznych.

Blackout na Półwyspie Iberyjskim wskazuje na pilną potrzebę rozbudowy połączeń elektrycznych między państwami członkowskimi UE, a nawet z państwami pozaunijnymi. Hiszpania potrzebuje połączeń elektrycznych z Algierią, Włochami i Libią, a Portugalia z Wielką Brytanią i Irlandią. Większa liczba połączeń elektrycznych między państwami pozwala bowiem na łatwiejsze radzenie sobie z kryzysami energetycznymi.

Główne wnioski

1. Od 2021 r. Hiszpania i Portugalia zmagają się ze znaczącym wzrostem cen energii. Ponadto ich sieć energetyczna jest zbyt odizolowana od sieci innych państw, co utrudnia radzenie sobie z kryzysami takimi jak blackout.
2. W miksie energetycznym Hiszpanii i Portugalii dominuje energia ze źródeł odnawialnych, która jest niestabilna.
3. W celu uniknięcia wystąpienia blackoutów w innych państwach członkowskich UE konieczna jest dywersyfikacja źródeł energii (w tym inwestycje w elektrownie atomowe), budowa sieci połączeniem elektrycznych wewnątrz UE i z państwami pozaunijnymi oraz zmiana metod zielonej transformacji.