Katharsis gospodarki Grecji. Jak Mitsotakis wyciągnął kraj z recesji?

W październiku 2022 r. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych wydał moją książkę pt. „Państwa notorycznego kryzysu. Problemy gospodarcze i społeczno-polityczne Włoch, Hiszpanii i Grecji w latach 2008-2020”. Przekonywałem w niej m.in., że Grecja jest pogrążona w permanentnym kryzysie gospodarczym, destabilizującym społeczeństwo i politykę.

Jednak w świetle najnowszych danych makroekonomicznych wydaje się, że grecki kryzys dobiega końca, a gospodarkę dotyka swoiste katharsis – stan oczyszczenia. W 2024 r. Grecja znalazła się w gronie pięciu państw członkowskich UE, które wygenerowały nadwyżkę budżetową, wynoszącą 1,3 proc. PKB.

W latach 2020-2024 relacja długu publicznego do PKB zmniejszyła się z 206 proc. do 160 proc. W tym samym czasie stopa bezrobocia spadła z 16 proc. do 9 proc. Jednocześnie inflacja utrzymuje się na bezpiecznym poziomie 2,5 proc.

Grecka tragedia lat 2008-2020

W latach 2008-2020 Grecja pogrążona była w wielopłaszczyznowym kryzysie gospodarczym. W tym okresie jej PKB zmniejszył się aż o 34 proc. Dług publiczny wzrósł ze 127 proc. do 206 proc. PKB. Stopa bezrobocia oscylowała wokół 20 proc. W 2022 r. inflacja wyniosła 9,6 proc.

Ponadto, w przeciwieństwie do większości państw Globalnej Północy, Grecja nie doświadczyła okresu prosperity w latach 2014-2019. Przeszła płynnie z kryzysu finansowego, rozpoczętego w 2008 r., do kryzysu wywołanego pandemią COVID-19.

Jak do tego doszło? W latach 2008-2009, w wyniku kryzysu finansowego w USA, nastąpił odpływ amerykańskich inwestycji z rynków europejskich. Doszło też do załamania eksportu i turystyki. Równocześnie grecki rząd stopniowo ujawniał wieloletnie praktyki kreatywnej księgowości. To co osłabiło zaufanie rynków finansowych do całego regionu Europy Południowej, wywołując gwałtowny wzrost zadłużenia jego państw.

Zanim sytuacja zdążyła się ustabilizować, wybuchła pandemia COVID-19, która spowodowała drastyczny, choć chwilowy, spadek konsumpcji i zatrzymanie działalności gospodarczej wielu firm. Polityka oszczędności, polegająca na podwyższaniu wieku emerytalnego i redukcji świadczeń socjalnych, nie przyniosła spodziewanych efektów. Wprawdzie wydatki budżetowe zostały ograniczone, ale równocześnie spadła konsumpcja, co zmniejszyło wpływy budżetowe z tytułu podatku VAT. W efekcie budżet wciąż wykazywał deficyt, a dług publiczny zamiast maleć – rósł.

Pewna poprawa zaczęła następować w latach 2015-2020, gdy lewicowy rząd Alexisa Tsiprasa, w uzgodnieniu z Komisją Europejską i Bankiem Światowym, równolegle stabilizował budżet poprzez podwyższanie podatków i przywracał część świadczeń społecznych dla najuboższych. Jednak rosnące obciążenia dla przedsiębiorców i właścicieli nieruchomości wywołały niezadowolenie klasy średniej.

Kryzys społeczno-polityczny

W środku kryzysu gospodarczego wybuchł kryzys migracyjny lat 2015-2016. W 2015 r. 1,6 mln migrantów, pochodzących głównie z Syrii, Afganistanu i Iraku, dotarło do Grecji przez Turcję i Bałkany Zachodnie. Gwałtowny napływ migrantów, w połączeniu z przedłużającym się kryzysem gospodarczym, doprowadził do wzrostu nastrojów ksenofobicznych i antysystemowych. To przyczyniło się do dekompozycji greckiej sceny politycznej.

Po lewej stronie sceny politycznej socjaldemokratyczny PASOK został zastąpiony przez skrajnie lewicową Syrizę. W parlamencie przez kilka kadencji zasiadali również deputowani neonazistowskiej partii Złoty Świt, która została zdelegalizowana w 2020 r. Obecnie na greckiej scenie politycznej funkcjonują skrajnie prawicowe ugrupowania: Spartanie, Greckie Rozwiązanie i Niki. Radykalną lewicę reprezentują Komunistyczna Partia Grecji oraz Nowa Lewica. Z kolei Syriza z biegiem czasu przekształciła się z partii skrajnie lewicowej w socjaldemokratyczną. Dawny PASOK ewoluował w kierunku ugrupowania liberalnego.

Od 2023 r. w parlamencie zasiada także populistyczne ugrupowanie Kurs na rzecz Wolności (PE).

Od 2019 r. krajem rządzi premier Kiriakos Mitsotakis, lider centroprawicowego ugrupowania Nowa Demokracja. Partii tej udało się odejść od wizerunku ugrupowania odpowiedzialnego za wybuch kryzysu gospodarczego i przejąć rolę technokratycznej reprezentacji klasy średniej. Jednocześnie Mitsotakis, podejmując działania na rzecz ograniczenia nielegalnej migracji, zdobył poparcie elektoratu prawicowego i uspokoił nastroje społeczne. Nowa Demokracja utrzymuje stałe poparcie na poziomie 25-30 proc., które w okresach wyborczych rośnie do około 40 proc. Pozostałe ugrupowania nie potrafią uzyskać poparcia przekraczającego 15 proc.

W Atenach nie dochodzi już do masowych demonstracji i zamieszek ulicznych, jakie miały miejsce w latach 2010-2015.

Terapia Mitsotakisa

Pierwszym sukcesem greckiego premiera było wykorzystanie kryzysu covidowego do poprawy wizerunku kraju i wypromowania go jako atrakcyjnej destynacji turystycznej.

Grecja zasłynęła, wprowadzając pionierską aplikację mobilną kontrolującą przemieszczanie się ludności, co pozwoliło na ograniczenie liczby zakażeń przy minimalnym poziomie restrykcji społeczno-gospodarczych. Wizerunek kraju skutecznie zarządzającego pandemią, promowanie turystyki poza sezonem letnim oraz renowacja infrastruktury w kurortach doprowadziły do wzrostu dochodów z turystyki z 6,19 mld euro w 2020 r. do 22 mld euro w 2024 r.

Jednocześnie w ramach greckiego pakietu antykryzysowego zaledwie 10 mld euro pochodziło z budżetu państwa, co pozwoliło uniknąć ponownej utraty kontroli nad wzrostem długu publicznego. Pozostałe 50 mld euro stanowiły środki unijne przeznaczone na transformację cyfrową i rozwój odnawialnych źródeł energii, co przyczyniło się do spadku stopy bezrobocia do poziomu jednocyfrowego.

W ramach pocovidowego odbicia wzrost PKB wyniósł: 8,7 proc. w 2021 r., 5,7 proc. w 2022 r. oraz po 2,3 proc. w latach 2023-2024.

Kolejne reformy

Wzrost PKB, utrzymanie relatywnie wysokiego podatku VAT na poziomie 24 proc. oraz skuteczna walka z wyłudzeniami podatkowymi przyczyniły się do obniżenia relacji długu publicznego do PKB. Utworzona w 2017 r. przez rząd Tsiprasa Niezależna Agencja ds. Dochodów Publicznych (AADE) pod rządami Mitsotakisa uzyskała dodatkowe narzędzia, m.in. aplikację Appodixi oraz ochronę sygnalistów. Dzięki temu dochody państwa z tytułu ściągalności podatków wzrosły o 2 mld euro rocznie.

Wpływy podatkowe zwiększyły się także dzięki podniesieniu płacy minimalnej z 650 euro w roku 2019 do 880 euro w 2025 r. (im wyższe wynagrodzenie, tym wyższy podatek). W 2022 r. Grecja formalnie przestała być objęta unijną procedurą rozszerzonego nadzoru finansowego.

W ramach działań zmierzających do zmniejszenia deficytu budżetowego i długu publicznego Mitsotakis podjął także kroki poprawiające poziom życia osób ubogich i klasy średniej. Obniżył podatek od nieruchomości o wartości poniżej 500 tys. euro oraz wprowadził świadczenia socjalne dla osób otrzymujących najniższe emerytury. Do 2027 r. planowane jest obniżenie podatku VAT oraz zmniejszenie składek na ubezpieczenia społeczne o 6 pkt proc.

Grecja zdołała również uniknąć dwucyfrowej inflacji po wybuchu wojny w Ukrainie. W 2022 r. wyniosła ona 9,6 proc., w 2023 r. 3,5 proc., a w 2024 r. 2,5 proc. Stało się tak głównie dlatego, że Grecja nigdy nie była zależna od rosyjskiego gazu. Ponadto skrupulatnie wdrożyła zalecenia UE dotyczące zwiększenia poziomu magazynowania gazu i ograniczenia zużycia energii elektrycznej.

Greckie nadzieje

Nadzieją na długofalowy rozwój Grecji jest realizacja projektu Gazociągu Wschodnio-Śródziemnomorskiego, biegnącego wzdłuż wybrzeży Egiptu i Izraela, oraz eksploracja dna Morza Śródziemnego w pobliżu Cypru i Wysp Egejskich w poszukiwaniu złóż ropy naftowej i gazu. W tym zakresie jednak Grecja musi porozumieć się z regionalnym rywalem – Turcją – celem rozwiązania sporów terytorialnych.

Jednocześnie słabe relacje między oboma państwami stwarzają dla polskich eksporterów przestrzeń do sprzedaży maszyn i urządzeń na rynek grecki. Potencjalnie opłacalnym przedsięwzięciem może być także budowa stacji odsalania wody morskiej na greckich wyspach.

Główne wnioski

1. Kryzys gospodarczy w Grecji w latach 2008-2020 wynikał z odpływu amerykańskich inwestycji w latach 2008-2009 oraz ujawnienia wieloletnich praktyk kreatywnej księgowości stosowanych przez grecki rząd. Przejawiał się wzrostem deficytu budżetowego i długu publicznego, spadkiem PKB oraz długotrwałym, wysokim bezrobociem.
2. Kryzys gospodarczy, w połączeniu z presją migracyjną, doprowadził do wzrostu nastrojów ksenofobicznych, dekompozycji sceny politycznej i pojawienia się ugrupowań skrajnych.
3. Grecji udało się wyjść z kryzysu dzięki polityce premiera Mitsotakisa, polegającej na pobudzaniu wzrostu gospodarczego poprzez inwestycje w sektor turystyczny, cyfryzację i transformację energetyczną, a także na zwiększeniu wpływów podatkowych państwa.