Celtycki tygrys na statystycznych sterydach. Jak naprawdę wygląda gospodarka Irlandii?

PKB z lotu ptaka

Produkt Krajowy Brutto (PKB) jest tradycyjną miarą ogólnej aktywności gospodarczej w danym kraju. Istnieją sążniste tomy krytykujące tę miarę. Chociażby ze względu na brak uwzględnienia aktywności nierynkowych (np. praca w domu) czy kwestie związane z wykorzystaniem zasobów środowiskowych. Część z tych uwag jest w pewnym stopniu uzasadniona. Ale to nie powinno nam przesłaniać szerszego obrazu. PKB na mieszkańca w parytecie siły nabywczej pozytywnie koreluje z wieloma wskaźnikami, które uważane są za pozytywne w szerszym rozumieniu rozwoju gospodarczo-społecznego, np. z satysfakcją z życia lub oczekiwaną długością życia.

Niemniej są kraje, w których PKB na osobę znacząco odstaje od poziomu dochodu lub konsumpcji przeciętnego mieszkańca. Tak jest chociażby w krajach o wysokich nierównościach eksportujących surowce naturalne, np. w Turkmenistanie czy Gwinei Równikowej.

Irlandzki wyjątek

Jednak w tej analizie chciałbym skupić się na Irlandii. Kraj ten, będący członkiem UE, często występuje w wielu zestawieniach wykorzystujących PKB (np. stopa wzrostu, wydatki na zdrowie do PKB). Ze względu na zaburzone PKB statystyki te są zniekształcone. Okazuje się też, że „celtycki tygrys” w rzeczywistości był w ostatnich kilkunastu latach nieco słabszy.

Dlaczego akurat Irlandia jest szczególnym przypadkiem? Ze względu na globalizację, system podatkowy oraz język angielski. Wszystkie te czynniki sprawiają, że siedzibę w Irlandii ma wiele międzynarodowych firm, głównie amerykańskich.

Zaburzone PKB

Jakie kroki trzeba wykonać, aby przejść z PKB do miar, które w lepszym stopniu oddają poziom życia w Irlandii? Zacznijmy od rozróżnienia między PKB a Dochodem Narodowym Brutto (DNB). Ten drugi to suma dochodów rezydentów danego kraju. A zatem to PKB pomniejszony o dochody pierwotne, które rezydenci płacą nierezydentom i powiększony o dochody pierwotne otrzymywane z reszty świata. W przypadku Irlandii znaczna część PKB to wygenerowane w kraju zyski, które natychmiast są transferowane do właścicieli tych firm za granicą.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Powyżej zestawiono relację między DNB a PKB dla krajów UE. Luksemburg i Irlandia najbardziej odstają od średniej. Ich DNB stanowi zaledwie ok. 65 proc. oraz 76 proc. PKB. Głównym powodem są transfery zysków za granicę. W całej UE nie ma dużej rozbieżności między DNB a PKB. Beneficjentami netto dochodów otrzymywanych z innych części świata są Niemcy, Szwecja czy Dania. W krajach tych DNB przewyższa PKB o ok. 3-4 proc. W Polsce mamy do czynienia z tą samą skalą różnicy, ale na rzecz PKB.

Własność intelektualna, leasing floty powietrznej i transgraniczne przekształcenia

Litera „B” w DNB oznacza, że miara ta nie została pomniejszona o amortyzację kapitału (zużywanie się w czasie).  Są dwa typy aktywów, których deprecjacja ma szczególnie istotne znaczenie w naszej analizie. Po pierwsze, własność intelektualna zwykle będąca w posiadaniu zagranicznych firm. Zużywa się ona dość szybko a ze względu na niematerialność jej ewentualna realokacja może powodować nagłe „skoki” DNB. Ponadto w niewielkim stopniu wykorzystywana jest ona w procesie produkcji (poza patentami farmaceutycznymi).

Druga istotna kategoria jest związana z deprecjacją leasingowanej floty powietrznej. Wiele komercyjnych linii lotniczych nie posiada na własność samolotów, ale je dzierżawi. Największymi leasingodawcami w tej branży są amerykańskie firmy mające siedzibę właśnie w Irlandii (np. AerCap). W praktyce deprecjacja samolotów wytwarzanych w USA, latających po całym świecie, ale leasingowanych przez firmy z siedzibą w Dublinie wlicza się do irlandzkiego DNB. Natomiast wpływ na gospodarkę Irlandii jest bardzo ograniczony.

Po 2008 r. wiele amerykańskich i brytyjskich międzynarodowych korporacji dokonało tzw. transgranicznego przekształcenia spółki (redomicyliacji), przenosząc główne siedziby do Irlandii.  Zyski płynące z filii tych firm (często bardzo wysokie) pomniejszone o dywidendy przez nie wypłacane (niższe od tej pierwszej kategorii ze względu na zatrzymywanie zysków) stanowią ich dochód netto, który zwykle zaliczany byłby do DNB. Jednakże spółki te nie mają niemal interakcji z irlandzką gospodarką – zyski zatrzymane nie są inwestowane w Irlandii i nie są używane do zatrudniania w tym kraju pracowników.

U celu: od PKB do DNB*

Opisane powyżej kroki skutkują miarą, którą stworzył irlandzki urząd statystyczny (Central Statistical Office) znaną jako „zmodyfikowane DNB” lub krócej DNB*. Pozwala ona na lepsze niż w przypadku PKB czy DNB odwzorowanie tego, co naprawdę dzieje się w irlandzkiej gospodarce. Miara ta używana jest też przez międzynarodowe organizacje, takie jak MFW czy OECD w analizach dotyczących Irlandii. Jak wskazuje poniższy wykres, DNB* to trzy czwarte niezmodyfikowanego DNB w 2023 r. a „nożyce” pomiędzy tymi dwiema miarami rozwarły się szczególnie po 2013 r.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Poziom życia w Irlandii bliższy średniej UE

Dla krajów UE dysponujemy tzw. skorygowanym spożyciem indywidualnym (AIC, actual individual consumption) na osobę. To wszystkie dobra i usługi konsumowane przez gospodarstwa domowe. Niezależnie od tego, czy są kupowane na rynku, czy dostarczane przez sektor rządowy (np. opieka zdrowotna, edukacja) lub organizacje non-profit. AIC oceniana jest jako lepsza miara materialnego dobrobytu gospodarstw domowych niż PKB per capita.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

PKB na osobę w Irlandii stanowi niemal 2,1-krotność unijnej średniej. Ale spożycie indywidualne jest tam nawet delikatnie poniżej przeciętnego dla UE, zbliżone do Włoch. Według tych miar zmniejsza się również dystans Polski do Irlandii. Nasz PKB per capita w parytecie siły nabywczej stanowił zaledwie 36 proc. irlandzkiego, ale spożycie indywidualne już 84 proc.

Najniższe podatki i wydatki publiczne w UE?

Gdyby brać PKB za podstawę miary relatywnego opodatkowania Irlandii, to doszlibyśmy do wniosku, że podatki są tam niskie. W 2023 r. wynosiły bowiem ok. 23 proc. i były najniższe wśród krajów UE. Jednak gdyby porównać je do zmodyfikowanego DNB*, to ich poziom byłby już zbliżony do średniego w UE. Należy podkreślić jednak, że ich struktura jest inna: niemal 20 proc. wpływów podatkowych pochodzi z CIT. Dla porównania w Polsce jest to ok. 8 proc. W dodatku wpływy z CIT w Irlandii są silnie skoncentrowane. Trzy międzynarodowe firmy odpowiadały w 2022 r. za ponad 40 proc.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

To ogólniejsza zasada, gdy dany wskaźnik wskazuje na relację do PKB. Jeżeli zmniejszamy mianownik (DNB* zamiast PKB), to przy stałym liczniku wskaźnik wzrośnie. Dla przykładu wydatki na zdrowie w Irlandii do PKB wyniosły w 2023 r. 6,6 proc. przy średniej dla krajów OECD w wysokości 9,2 proc. W odniesieniu do DNB* ta wartość sięga jednak już 12,8 proc.

Dług publiczny istotnie wyższy, reguł brak

Z tych względów „prawdziwy” dług publiczny w Irlandii jest wyższy. W 2023 r. w relacji do PKB wyniósł tylko 43 proc., natomiast w odniesieniu do DNB* już 76 proc. Użyłem sformułowania „prawdziwy”, gdyż koniec końców istotny jest faktyczny rozmiar gospodarki oparty na możliwościach produkcyjnych. Ponadto bardzo wysokie wpływy z CIT i ich koncentracja stanowią ryzyko systemowe w przypadku relokacji największych przedsiębiorstw z Irlandii.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Konsekwencją jest również fakt, że reguły fiskalne UE oparte na relacji długu do PKB nie ograniczają w praktyce polityki fiskalnej Irlandii. A kryteria te są zapisane w traktacie z Maastricht, więc na horyzoncie nie widać możliwości ich zmiany. Irlandia ma wprawdzie zapisaną regułę wydatkową (5 proc. wzrostu wydatków netto). Jak jednak zauważa irlandzka rada fiskalna, w latach 2021-2024 nie była ona przestrzegana.

Celtycki tygrys?

Irlandia zdobyła przydomek „celtyckiego tygrysa" ze względu na dynamiczny wzrost gospodarczy odnotowywany od połowy lat 90-tych XX wieku do połowy pierwszej dekady XXI w. Czy wzrost w kategoriach DNB*, a nie PKB był równie imponujący i czy utrzymał się w późniejszych latach?

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Na powyższym wykresie można zauważyć kilka zależności. Po pierwsze, średni wzrost DNB* dla całego analizowanego okresu (lata 1995-2023) był niższy (3,4 proc.) niż wynikający z przyrostu PKB (5,7 proc.). Był jednak wciąż wysoki: nieznacznie tylko ustępował wzrostowi gospodarczemu w Polsce w tym okresie. Jednakże wahał się on znacznie bardziej w czasie. W średniej za lata 2006-2015 widać skutki załamanie się gospodarki (wzrost tylko o 0,4 proc. rocznie). Kryzys finansowy szczególnie mocno dotknął Irlandię.

Główne wnioski

1. Irlandzki urząd statystyczny (Central Statistical Office) stworzył miarę znaną jako „zmodyfikowane DNB” lub krócej DNB*. W lepszym stopniu odzwierciedla ona aktywność gospodarczą dla tamtejszej gospodarki. Różnice względem PKB to np. uwzględnienie transferów zysków za granicę, deprecjacji leasingowanej floty powietrznej, a także własności intelektualnej oraz wyłączenie zysków firm, które dokonały transgranicznego przekształcenia spółki. DNB* stanowi ok. 55 proc. irlandzkiego PKB.
2. Skorygowane spożycie indywidualne (AIC) oceniane jest jako lepsza miara materialnego dobrobytu gospodarstw domowych niż PKB per capita. PKB na osobę w Irlandii stanowi niemal 2,1-krotność unijnej średniej. Ale spożycie indywidualne jest tam nawet delikatnie poniżej przeciętnego dla UE, zbliżone do Włoch.
3. Posługiwanie się DNB* zamiast PKB wskazuje, że w Irlandii stopa opodatkowania, wydatki oraz dług publiczny są relatywnie wyższe niż gdybyśmy posługiwali się tradycyjną miarą. Wzrost gospodarczy w latach 1995-2023 jest niższy, ale wciąż dosyć wysoki (średnio 3,4 proc. rocznie). W średniej za lata 2006-2015 widać skutki załamanie się gospodarki (wzrost tylko o 0,4 proc. rocznie).