Nowa Kaledonia powodem kryzysu wewnętrznego Francji?

Zawarte w lipcu 2025 r. porozumienie zakłada uznanie nowego państwa – Kaledonii – przez społeczność międzynarodową. Mieszkańcy mieliby otrzymać podwójne obywatelstwo: francuskie i nowokaledońskie. Suwerenne kompetencje – w zakresie waluty, bezpieczeństwa, sądownictwa i obrony – mogłyby zostać przekazane lokalnym władzom na wniosek Kongresu, przy kwalifikowanej większości 36 z 56 głosów. Nie wiadomo jednak, czy tak się rzeczywiście stanie.

Porozumienie przewiduje także stopniowe przekazanie kompetencji w polityce zagranicznej i bezpieczeństwie. To mogłoby otworzyć drogę do członkostwa w ONZ i innych organizacjach międzynarodowych – pod warunkiem poszanowania „istotnych interesów Francji”. Status „państwa stowarzyszonego” nadal jednak oznacza zależność od decyzji politycznych i legislacyjnych Paryża.

Nowa Kaledonia to francuskie terytorium zamorskie położone w południowo-zachodnim Pacyfiku, ok. 1200 km na wschód od Australii i 1500 km na północ od Nowej Zelandii. Główną wyspą archipelagu jest Grande Terre, a stolicą – Numea.

W 1853 r. Francja anektowała wyspę i przekształciła ją w kolonię karną. Rdzenna ludność została zmarginalizowana i często przesiedlana. W XX w. narastały napięcia społeczne, a terytorium uzyskało status Terytorium Zamorskiego (TOM). Rósł też wpływ ruchu niepodległościowego.

Dlaczego Francja nie chce pełnej niepodległości byłej kolonii?

Nowa Kaledonia jest kluczowym elementem francuskiej strategii na obszarze Indo-Pacyfiku. Znajduje się tu baza wojskowa i największa strefa ekonomiczna (EEZ) na świecie. Francja przekazuje terytorium corocznie dotacje w wysokości ok. 1,3–1,4 mld euro. Całkowita niepodległość mogłaby doprowadzić do destabilizacji ekonomicznej regionu, zanim lokalne władze zdołają przejąć odpowiedzialność za kraj.

Paryż oskarża również Azerbejdżan i Rosję o wspieranie aktywistów niepodległościowych, co pogłębia napięcia geopolityczne. Pojawiają się też obawy o wpływy Chin – zwłaszcza w kontekście geostrategicznej „zimnej wojny” na Pacyfiku.

Dzięki porozumieniom prezydent Emmanuel Macron liczy na uniknięcie eskalacji konfliktu. Choć mieszkańcy w trzech referendach opowiedzieli się za pozostaniem w ramach Francji, Macron dąży do dokończenia procesu dekolonizacji zapoczątkowanego porozumieniami z Matignon (1988) i z Nouméi (1998).

W latach 80. i 90. w regionie dochodziło do krwawych zamieszek. Po groźbach śmierci, część lokalnych polityków objęto ochroną policyjną. Jean-Marie Tjibaou, ojciec posła Emmanuela Tjibaou, został zamordowany w 1989 r. przez Djubelly'ego Wéę – przeciwnika porozumień z Matignon.

Zasoby niklu

Nowa Kaledonia posiada jedne z największych na świecie rezerw niklu – szacuje się, że odpowiadają one za ok. 20-25 proc. światowych zasobów niklu późnoglinowego, co plasuje ten obszar na trzecim miejscu pod względem zasobów geologicznych, po Indonezji i Australii.

Nikiel to główny produkt eksportowy Nowej Kaledonii – stanowi ponad 90 proc. wartości całego eksportu. Górnictwo i metalurgia odpowiadają za ok. 8-10 proc. PKB, zapewniając bezpośrednio i pośrednio pracę dla ok. 10 tys. osób w liczącej 270 tys. mieszkańców populacji. Nikiel stanowi również istotne źródło wpływów do budżetów lokalnych prowincji.

Nikiel klasy I to kluczowy surowiec wykorzystywany w produkcji akumulatorów litowo-jonowych. Nowa Kaledonia może odegrać strategiczną rolę jako dostawca tego metalu dla Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. A to wpisuje się w działania na rzecz dywersyfikacji dostaw surowców – z dala od Chin i Indonezji. Francja planuje włączyć sektor niklu Nowej Kaledonii w ramy unijnej strategii dotyczącej surowców krytycznych (Critical Raw Materials Act).

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Kryzys gospodarczy po zamieszkach

W 2024 r. gospodarka Nowej Kaledonii pogrążyła się w kryzysie – PKB spadło o ok. 2 pkt proc., zaufanie biznesu załamało się, a bezrobocie wzrosło o ponad 20 proc., co oznacza utratę ok. 13 tys. miejsc pracy. Szczególnie dotkliwy był upadek sektora niklowego – zamknięcie kopalni w Koniambo oznaczało likwidację 1,2 tys. miejsc pracy. Również lokalne firmy i branża mieszkaniowa znalazły się w głębokim kryzysie.

W odpowiedzi Francja przeznaczyła ponad 400 mln euro na pomoc doraźną, obejmującą wsparcie usług publicznych i systemu opieki społecznej. Jednocześnie zapowiedziała reformę modelu gospodarczego. Profrancuski przewodniczący rządu Nowej Kaledonii, Alcide Ponga (wybrany w 2025 r.), Kanak sprzeciwiający się niepodległości, zapowiedział reformy podatkowe oraz wznowienie dialogu – zwłaszcza w kontekście odbudowy przemysłu niklowego.

Reforma wyborcza punktem zapalnym

Francja zaproponowała w porozumieniach rozszerzenie prawa wyborczego w wyborach regionalnych na osoby niebędące Kanakami. Warunek? Muszą mieszkać w Nowej Kaledonii od co najmniej 10 lat. Zmiana ta zwiększa wpływy ludności francuskiej, budząc oskarżenia o pogłębianie nierówności etnicznych.

Dla lokalnej ludności, zwłaszcza Kanaków (ok. 40 proc. populacji), zmiany te oznaczają realne zagrożenie utraty politycznych wpływów. W maju 2024 r. wywołało to gwałtowne protesty i zamieszki, w wyniku których zginęło 14 osób, a setki zostały ranne. Straty materialne oszacowano na ok. 2 mld euro.

Zwycięstwo, które może okazać się porażką?

W sali balowej Pałacu Elizejskiego prezydent Emmanuel Macron ogłosił 12 lipca osiągnięcie „historycznego porozumienia” – dokumentu uzgodnionego przez kaledońskich urzędników i francuski rząd, mającego zapoczątkować powstanie „Państwa (Nowej) Kaledonii” w ramach Francji. Minister ds. Terytoriów Zamorskich, Manuel Valls (były premier), pochwalił efekty rozmów, które odbywały się przez 10 dni w hotelu Hilton w Bougival pod Paryżem. Przez chwilę panował optymizm.

Jednak miesiąc później ton debaty uległ zmianie. Część zwolenników całkowitej niepodległości odcięła się od porozumienia, a rząd zaczął obawiać się jego możliwego odrzucenia.

Pod koniec lipca Christian Tein, przewodniczący Frontu Wyzwolenia Narodowego i Kanaków (FLNKS), ogłosił, że sprzeciwia się projektowi porozumienia. Uznał go za zbyt odległy od pełnej suwerenności. Dzień wcześniej Unia Kaledońska (UC), główny składnik FLNKS, formalnie odrzuciła kompromis. Uczyniła tak mimo podpisów swojego przewodniczącego – Emmanuela Tjibaou, oraz dwóch innych członków – Rocha Wamytana i Mickaëla Forresta.

FLNKS: między walką a podziałami

FLNKS powstał jako odpowiedź na marginalizację Kanaków przez francuską administrację kolonialną. W 1984 r. ogłosił „rząd przejściowy”, a konflikt przybrał dramatyczną formę, z licznymi aktami przemocy.

Choć FLNKS stał się głównym reprezentantem opcji niepodległościowej, pozostaje wewnętrznie podzielony. Ścierają się w nim umiarkowana Unia Kaledońska i radykalna Palika (Partia Wyzwolenia Kanaków). Te podziały ograniczają jego skuteczność.

Uczestniczył we wszystkich trzech referendach niepodległościowych (2018, 2020, 2021), które zakończyły się porażką ruchu. Głosowanie w 2021 r. bojkotował, uznając je za nieważne ze względu na pandemię COVID-19.

Według części przywódców FLNKS porozumienie z Bougival nie zapewnia realnej niepodległości. Zostało zawarte bez wystarczającej reprezentacji Kanaków, a jego zapisy dotyczące „państwa” mają fikcyjny charakter i utrwalają francuską kontrolę.

Porozumienie bez legitymacji narodowej?

Również z drugiej strony sceny politycznej pojawia się krytyka. André Rougé, eurodeputowany Zjednoczenia Narodowego (RN), uznał porozumienie z Bougival za „niedemokratyczne i niekonsultowane” z resztą obywateli Francji. Jego zdaniem tak poważna kwestia – dotycząca integralności terytorialnej i strategii Indo-Pacyfiku – powinna była być przedmiotem debaty ogólnonarodowej, a nie kulisy negocjacji lokalnych elit.

Rougé twierdzi, że tworzenie „państwa kaledońskiego” i „obywatelstwa kaledońskiego” ma realne skutki dla francuskiej suwerenności, a FLNKS wykorzystuje to do utrwalenia narracji niepodległościowej, co może doprowadzić do osłabienia wpływów Francji w regionie.

Prawo vs. rzeczywistość polityczna

Wystarczy, by kilka państw – np. Chiny, Rosja czy Azerbejdżan – uznało nowy twór państwowy, aby pojawiła się presja międzynarodowa, np. poprzez rezolucje ONZ, na rzecz przyznania Nowej Kaledonii pełnej niepodległości. Zdaniem przeciwników oderwania terytorium od Francji – w tym skrajnej prawicy i konserwatystów – może to prowadzić do dezintegracji Republiki Francuskiej od środka.

André Rougé zarzuca porozumieniu z Bougival brak konkretnych rozwiązań dotyczących odbudowy gospodarki po zamieszkach z 2024 r., takich jak przyciąganie inwestorów, ramy podatkowe i prawne dla przedsiębiorców, walka z bezrobociem czy zatrzymanie emigracji mieszkańców. W jego ocenie Bougival to „inżynieria instytucjonalna jako zasłona dymna”, a nie realna pomoc dla francuskiego terytorium zamorskiego.

Przeciwnicy porozumienia wskazują też na brak strategicznej wizji dla przemysłu niklowego – bez inwestorów zakłady stoją, a cała branża trwa w zawieszeniu.

Rząd François Bayrou może upaść jesienią przy głosowaniu budżetowym. Jeśli lokalne referendum w Nowej Kaledonii odrzuci porozumienie – co dalej? Niejasne zapisy mogą prowadzić do powrotu do układu z Numei z 1998 r. lub do narzucenia rozwiązań siłą, co grozi kolejnymi zamieszkami.

Co dalej?

Rząd zapowiada kontynuację rozmów zarówno z zwolennikami niepodległości, jak i lojalistami. W sierpniu w Numei ma zostać powołana „komisja redakcyjna”, której zadaniem będzie przełożenie treści porozumienia z Bougival na projekty ustaw konstytucyjnych i organicznych. „Ta praca pomoże rozwiać niejasności i wyjaśnić ducha porozumienia wszystkim Kaledończykom” – zapewnia Manuel Valls.

Tekst porozumienia ma również zostać skonsultowany z mieszkańcami, począwszy od lutego 2026 r. Następnie musi zostać zatwierdzony przez francuski parlament. Aby ratyfikacja była skuteczna, włączenie państwa Nowej Kaledonii do konstytucji musi zostać przyjęte przez Zgromadzenie Narodowe i Senat, a następnie zatwierdzone przez trzy piąte parlamentu zwołanego w Kongresie.

Choć większość klasy politycznej przyjęła wynik rozmów z umiarkowanym optymizmem, zarówno skrajna lewica – z Jean-Lucem Mélenchonem – jak i skrajna prawica z Marine Le Pen zgłosiły istotne zastrzeżenia. Jeśli doszłoby do ich współdziałania, porozumienie mogłoby zostać zablokowane.

Mélenchon, od dawna zwolennik „walki dekolonialnej”, wyraża obawy o „głębokie naruszenie zasad statusu konstytucyjnego Francji”. Z kolei Marine Le Pen twierdzi, że porozumienie prowadzi do utraty wpływów Francji w regionie Indo‑Pacyfiku.

Podsumowując: trudno zadowolić wszystkie strony – porozumienie ma charakter kompromisowy, ale w praktyce nie satysfakcjonuje żadnej z nich.

Główne wnioski

1. Nowa Kaledonia stanowi kluczowy element strategii Francji w regionie Indo‑Pacyfiku – znajduje się tu baza militarna oraz największa na świecie strefa ekonomiczna (EEZ). Całkowita niezależność terytorium mogłaby doprowadzić do destabilizacji ekonomicznej regionu, zanim lokalne władze zdołałyby postawić kraj na nogi. Francja oskarża również m.in. Azerbejdżan, Chiny i Rosję o wspieranie aktywistów niepodległościowych, co dodatkowo podnosi napięcia geopolityczne. Nie bez znaczenia są także zasoby naturalne Nowej Kaledonii.
2. Porozumienie zawarte w lipcu 2025 r. przewiduje utworzenie państwa (Nowej) Kaledonii, które miałoby zostać uznane przez społeczność międzynarodową. Zakłada ono przyznanie lokalnym mieszkańcom podwójnego obywatelstwa – francuskiego i nowokaledońskiego. Typowe suwerenne kompetencje – w zakresie waluty, bezpieczeństwa, wymiaru sprawiedliwości i obrony – mogą zostać przekazane władzom lokalnym, pod warunkiem przegłosowania tego przez Kongres kwalifikowaną większością 36 z 56 głosów.
3. Nowa Kaledonia dysponuje jednymi z największych na świecie rezerw niklu – szacuje się, że stanowią one ok. 20–25 proc. globalnych zasobów niklu późnoglinowego. Pod względem zasobów geologicznych kraj zajmuje trzecie miejsce na świecie – po Indonezji i Australii.