Czy sharenting zawsze musi być zły? „Dobro dziecka ponad władzą rodzicielską”

Narodziny dziecka potrafią przewrócić życie do góry nogami. Rewolucję tę widzi rodzina, bliscy i znajomi. A co z resztą świata – z wirtualnymi kontaktami, dawnymi kolegami z Facebooka czy obserwatorami z sieci? W sprawie sharentingu jesteśmy mocno podzieleni. Zdrowy rozsądek, a także przepisy prawa, nakazują chronić prywatność dziecka w trosce o jego bezpieczeństwo w sieci i w realnym świecie. Jednocześnie pokusa, by „dopieścić” swoje cyfrowe ego (lub realny portfel), bywa na tyle silna, że wciągamy najmłodszych w wirtualną rzeczywistość. Czy zatem sharenting jest z góry skazany na krytykę jako model wykorzystywania dzieci, czy może stanowi naturalny element cyfrowej ewolucji?

Na początek definicje...

Słowo sharenting nie doczekało się jeszcze polskiego odpowiednika. Pochodzi z połączenia angielskich wyrazów parenting (rodzicielstwo) i share (dzielić się). Nie sposób jednoznacznie określić, czy termin ten wiąże się wyłącznie z negatywnymi, czy także z pozytywnymi zjawiskami. W literaturze przedmiotu znajdziemy jednak względnie spójne definicje, które mówią o regularnym publikowaniu wizerunku dzieci w internecie, przede wszystkim w mediach społecznościowych.

Poszczególne rodzaje sharentingu – bardziej niż samo zjawisko sensu largo – łatwiej jest ocenić. Robimy to zwykle przez pryzmat wyznawanych wartości, zasad etycznych czy przepisów prawa, choć w tym ostatnim przypadku sprawa bywa skomplikowana.

• Oversharenting oznacza nadmierne dzielenie się treściami z udziałem małoletnich.
• Parental trolling to skrajna forma sharentingu, polegająca na publikowaniu materiałów wprost kompromitujących dziecko.
• Commercial sharenting dotyczy czerpania korzyści finansowych z treści z udziałem potomstwa.

W literaturze naukowej pojawiają się również pojęcia family sharenting i prenatal sharenting. Pierwsze odnosi się do sytuacji, gdy inni członkowie rodziny dziecka publikują jego wizerunek w internecie. Drugie dotyczy dzielenia się w sieci informacją o ciąży. O ile przekazanie dobrej nowiny w mediach społecznościowych zazwyczaj nie budzi kontrowersji, o tyle publikowanie zdjęć USG, pierwszych fotografii dziecka czy – tym bardziej – transmitowanie porodu, bywa już co najmniej dyskusyjne.

Przeczytaj: Influencerzy wychodzą poza internet. Ile zarabiają i na jakich projektach?

Czy sharenting, rozumiany jako publikacja zdjęć dzieci w internecie, zasługuje jednoznacznie na krytykę? O opinię poprosiliśmy ekspertów: konstytucjonalistę dra Kamila Stępniaka oraz ekspertkę ds. wizerunku Martę Rodzik. Z punktu widzenia litery prawa mamy tu potencjalny konflikt dwóch interesów: dobra dziecka i swobody wykonywania władzy rodzicielskiej. Dochodzą do tego kwestie cyberbezpieczeństwa, etyki, psychologii i socjologii. Skupmy się jednak na tym, czy każda treść budząca kontrowersje może stać się przedmiotem sporu sądowego.

Sharenting nie zawsze zły?

– Sama publikacja zdjęć dzieci w mediach społecznościowych nie jest zjawiskiem jednoznacznie negatywnym. Takie posty mogą dokumentować wspomnienia, ułatwiać utrzymywanie kontaktu z rodziną czy być formą dzielenia się radością. Trzeba jednak pamiętać, że wiąże się to z wieloma zagrożeniami, dlatego warto zadbać o bezpieczeństwo. W sieci umieszczamy bowiem dane osobowe, lokalizację i szczegóły z życia dziecka, które mogą trafić w niepowołane ręce. Internet nie zapomina – a nasze dziecko w przyszłości może nie chcieć, by te materiały były publicznie dostępne. Narażamy je tym samym na nieprzychylne komentarze i ocenę społeczną – podkreśla Marta Rodzik.

Internet nie zapomina – a nasze dziecko w przyszłości może nie chcieć, by te materiały były publicznie dostępne.

Ekspertka dodaje, że dziecko nigdy nie powinno stawać się „treścią” czy „contentem”. W takim przypadku rodzice mogą naruszać m.in. jego prawo do prywatności.

– Z chwilą publikacji zdjęć w internecie przestajemy być w praktyce ich jedynymi właścicielami. Jeśli trafią one w niepowołane ręce, wizerunek naszych bliskich może zostać użyty w memach lub przerobiony w sposób krzywdzący – dodaje ekspertka.

– Wstrzymam się od jednoznacznej oceny. Uważam jednak, że udostępnianie zdjęć czy informacji o dziecku nie służy jego dobru. Jeśli moje dziecko w przyszłości samo zdecyduje o swojej obecności w sieci, nie będę miał z tym problemu. Dziś nie chcę podejmować tej decyzji za nie. Działam w mediach społecznościowych i wiem, z jakimi konsekwencjami może się to wiązać – a skutki bywają co najmniej nieprzyjemne. Rodzice, zwłaszcza ci, którzy docierają do szerokiej publiczności, powinni być świadomi swoich działań – mówi Kamil Stępniak.

Działam w mediach społecznościowych i wiem, z jakimi konsekwencjami może się to wiązać – a skutki bywają co najmniej nieprzyjemne. Rodzice, zwłaszcza ci, którzy docierają do szerokiej publiczności, powinni być świadomi swoich działań.

Pozew za zdjęcie w sieci?

Zdaniem konstytucjonalisty należy rozróżnić sytuację, w której publikujemy wizerunek dziecka dla ograniczonej grupy odbiorców w mediach społecznościowych, od tej, gdy treści trafiają do masowego odbiorcy za pośrednictwem publicznego profilu.

– Ostatecznie jednak, zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku, na rodzicach może w przyszłości spoczywać odpowiedzialność cywilna, a w skrajnych przypadkach nawet karna. Dziecko po latach może bowiem pozwać swoich opiekunów – dodaje prawnik.

Przeczytaj: Nadchodzi era „AI Visibility”. Michał Sadowski o tym, jak sztuczna inteligencja zrewolucjonizuje internet (WYWIAD)

Czy zatem za kilkanaście lat zarówno parentingowe gwiazdy internetu, jak i rodzice publikujący zdjęcia swoich dzieci okazjonalnie, powinni spodziewać się fali pozwów?

– Na Zachodzie mamy już takie przypadki. Sytuacja jest inna, gdy nastolatek, którego wizerunek trafia do szerokiej publiczności, jest w stanie świadomie wyrazić zgodę na publikację. Nie ma jednak określonej granicy wiekowej, od której taka zgoda jest możliwa. Pozwy z pewnością się pojawią. Czy będą liczne? To zależy także od tego, jak w przyszłości będzie wyglądał cyfrowy świat i nasza obecność w internecie – wyjaśnia nasz rozmówca.

Dobry biznes?

Sharenting komercyjny zasługuje na szczególną uwagę – także z perspektywy potencjalnych pozwów. Eksperci są zgodni, że dzieci są „klikalne”. Posty z ich udziałem generują znacznie większe zasięgi niż inne treści. Influencerzy szybko zamienili ten trend w źródło dochodu. Instagram, TikTok czy Facebook pełne są postów oznaczonych jako płatna współpraca z producentami pieluch, wózków, butelek czy zabawek. Niektórzy łączą ten model z prenatal sharentingiem, prezentując przy ciążowym brzuchu np. suplementy dla kobiet w ciąży.

Marta Rodzik wprost mówi o wykorzystywaniu dzieci jako narzędzia marketingowego.

– Może to być odbierane jako uprzedmiotowienie, któremu często towarzyszy brak szacunku do intymnych momentów. W postach często widzimy „relacje” z czasu choroby dziecka. Potomstwo bywa też angażowane w liczne, nierzadko niebezpieczne, internetowe wyzwania – dodaje nasza rozmówczyni.

Przeczytaj: Uczynić dziecko milionerem. Wystarczy 38 zł miesięcznie

Kamil Stępniak podkreśla, że dziecko nie powinno być traktowane jako „content”.

– W przypadku publikacji wizerunku dziecka w celach zarobkowych, rodzice mogą zostać pozwani. W świetle prawa osoba, której wizerunek wykorzystano bez jej zgody i wiedzy w takim celu, może domagać się udziału w dochodach wygenerowanych dzięki tym treściom – zaznacza nasz rozmówca.

Choć finanse wydają się najbardziej przyziemnym powodem ewentualnych roszczeń, w grę wchodzi także naruszenie dóbr osobistych czy złamanie przepisów o ochronie danych osobowych. Tu sprawa nie jest jednak zero-jedynkowa.

Sharenting w prawie i poza nim

– Nie oczekujmy od prawa, że będzie regulować wprost każdą sytuację, z którą może zetknąć się rodzic. Żadna ustawa nie odpowie na pytanie, jak często i czy w ogóle możemy publikować zdjęcia dzieci. Rodzice powinni sami mieć na uwadze dobro swoich dzieci przy sprawowaniu władzy rodzicielskiej – mówi Kamil Stępniak.

Ekspert przypomina, że „prawo to nie książka telefoniczna”. Nie istnieje katalog przypadków pozwalający sprawdzić, czy dana publikacja narusza prawo, czy jedynie budzi moralne wątpliwości i społeczny sprzeciw.

– Po to mamy dyrektywy wykładni, aby na podstawie obowiązujących przepisów tworzyć normy postępowania. Musimy czekać na orzecznictwo sądów, które wskaże, co narusza, a co nie narusza praw dziecka – podsumowuje Kamil Stępniak.

Przeczytaj: Wizerunek lekarza wygenerowany przez AI w reklamach na Facebooku. Sprawa trafiła do prokuratury

Nie oznacza to jednak, że powinniśmy pozostawać obojętni wobec treści, które budzą w nas wątpliwości. Jak podkreśla nasz rozmówca, zgodnie z Kodeksem cywilnym wizerunek podlega ochronie prawnej. Mówi o tym również ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w art. 81: „Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej”.

Ochronie podlegają także dane osobowe dziecka na mocy RODO (Rozporządzenie Ogólne o Ochronie Danych Osobowych). W przepisach czytamy: „Szczególnej ochrony danych osobowych wymagają dzieci, gdyż mogą one być mniej świadome ryzyka, konsekwencji, zabezpieczeń i praw przysługujących im w związku z przetwarzaniem danych osobowych”.

W przypadku rozpowszechniania wizerunku nagiej osoby w grę wchodzi także odpowiedzialność karna.

Nawet Konstytucja chroni...

Konstytucja również odnosi się do ochrony praw dziecka. Art. 30 stanowi, że źródłem wolności i praw człowieka jest przyrodzona i niezbywalna godność. Art. 47 gwarantuje prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Art. 48 wprost wskazuje, że władza rodzicielska nie ma charakteru absolutnego, choć rodzice mogą wychowywać dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Z kolei art. 95 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego podkreśla, że „władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw”.

Fakt, że nie istnieje jeden akt prawny określający zasady sharentingu, nie oznacza bezradności. Udostępnianie treści z udziałem dzieci w internecie może – choć nie musi – naruszać już obowiązujące przepisy.

„Dzieci są z Nami”

Nowe światło na problem sharentingu rzuca influencerka Aniela Woźniakowska, założycielka fundacji Dzieci Są z Nami. W jej statucie znalazły się m.in. cele „normalizacji wizerunku dzieci w przestrzeni publicznej, ponieważ dzieci są z nami zarówno w świecie fizycznym, jak i cyfrowym”. Inicjatorka chce także stworzyć kodeks dobrych praktyk prezentacji dzieci w sieci oraz „chronić rodziców, którzy zdecydowali się na sharenting”. Fundacja w swoich mediach społecznościowych legitymizuje publikowanie wizerunku dzieci. Argumenty? „Przed laty dzieci były obecne w gazetach, kronikach, programach telewizyjnych czy materiałach promocyjnych”.

Zdaniem influencerki zmienił się tylko (lub aż) kanał przekazu. Nie wspomina jednak o zagrożeniach związanych z upublicznianiem wizerunku w internecie – takich jak wykorzystywanie zdjęć przez cyberprzestępców czy przestępców seksualnych, kradzież tożsamości czy inne formy nadużyć. Fundacja nie odpowiedziała na pytania przesłane przez naszą redakcję. O jej działania, które mogą stać w sprzeczności z celami organizacji takich jak Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę czy urząd Rzecznika Praw Dziecka, zapytaliśmy naszych ekspertów.

Przeczytaj: Rewolucja w firmie Meta. Właściciel Facebooka i Instagrama idzie śladami Muska i wprowadza „wolność słowa"

Zdaniem Kamila Stępniaka statutowa ochrona rodziców decydujących się na sharenting oznacza „nadawanie priorytetu prawom rodzica ponad prawa dziecka”.

– To nieporozumienie. Stawianie na piedestale władzy rodzicielskiej z pominięciem praw dziecka to podejście rodem z ubiegłych stuleci. To wtedy traktowano dziecko jako całkowicie zależne od rodziców, a nie jako odrębny podmiot. Dziecku – niezależnie od jego wieku – przysługuje godność, prawo do zarządzania informacjami o sobie, prawo do ochrony wizerunku. Uzasadnianie wszystkiego władzą rodzicielską, zapominając jednocześnie, że to dziecko jest w tej relacji słabsze, to pomyłka – wyjaśnia Kamil Stępniak.

Stawianie na piedestale władzy rodzicielskiej z pominięciem praw dziecka to podejście rodem z ubiegłych stuleci.

Charity washing

Prawnik przypomina, że z drugiej strony każdy może korzystać z konstytucyjnego prawa do zrzeszania się, wolności wypowiedzi i prowadzenia działalności publicznej.

– Każda legalnie zarejestrowana fundacja ma prawo działać, dopóki nie narusza prawa. Z taką działalnością zawsze jednak wiąże się ocena społeczna, a w tej kwestii zdania są zapewne podzielone – dodaje konstytucjonalista.

Zdaniem ekspertki ds. wizerunku działania fundacji „to typowy przykład charity washingu”.

– To oczyszczanie wizerunku poprzez działania społeczne, mające na celu uzyskanie korzyści. Może chodzić o większy rozgłos, jak też o wymierne profity materialne. Co więcej, wpisana w statut fundacji „normalizacja” obecności dzieci w sieci może być odebrana jako przyzwolenie na dalsze publikacje z ich udziałem.Jeśli miałabym wskazać plusy tej inicjatywy, to rozgłos może okazać się społecznie pożyteczny, prowadząc do większej świadomości na temat praw dziecka i kultury publikacji. Ważne, by towarzyszyła temu dyskusja o standardach i dobrych praktykach – ocenia Marta Rodzik.

Na koniec: zdrowy rozsądek

W lipcowym komunikacie Rzeczniczka Praw Dziecka Monika Horna-Cieślak zwróciła uwagę na skalę problemu sharentingu. Wskazała, że takie działania „są sprzeczne z aktualnym stanem wiedzy o cyberbezpieczeństwie dzieci oraz z kierunkami działań instytucji publicznych”. Biuro RPD poinformowało o masowych zgłoszeniach dotyczących łamania praw dziecka w sieci. W tym zakresie Rzeczniczka współpracuje z Prezesem Urzędu Ochrony Danych Osobowych.

Jak zatem pokazywać w sieci życie, w którym obecne są dzieci, tak by jednocześnie je chronić? Czy złoty środek jest możliwy do osiągnięcia?

Kilka wskazówek podaje NASK w poradniku „Sharenting i wizerunek dziecka w sieci”. Kluczowa jest refleksja rodzica przed publikacją zdjęcia. Warto zadać sobie pytania: w jakim celu zamieszczamy materiał, czy jest on bezpieczny dla dziecka, jakie uczucia wzbudzi w nim w przyszłości, komu udostępniamy post i czy sami chcielibyśmy być bohaterami podobnej publikacji?

NASK przypomina o podstawowych zasadach: włącz ustawienia prywatności na profilu, nie publikuj intymnych ani kompromitujących zdjęć, myśl o przyszłości dziecka i pytaj je o zgodę. Wizerunek, zgodnie z RODO, traktowany jest jak dane osobowe, dlatego nie należy ujawniać także innych wrażliwych informacji – np. lokalizacji szkoły czy miejsc często odwiedzanych przez dziecko.

„Opublikowanie kilku ogólnych informacji o dziecku i zamieszczenie paru zdjęć w mediach społecznościowych nie musi od razu prowadzić do lawiny negatywnych konsekwencji. (…) Ważne, aby zachować umiar w ujawnianiu szczegółów z życia dziecka i stosować kilka zasad, które pozwolą wyeliminować związane z tym zagrożenia” – podsumowują autorzy raportu NASK.

Główne wnioski

1. Sharenting nie zawsze jest równoznaczny z naruszeniem praw dziecka.
2. Zarówno w wirtualnym, jak i realnym świecie swoboda wykonywania władzy rodzicielskiej powinna ustępować dobru dziecka.
3. Edukacja cyfrowa i przestrzeganie zasad publikacji treści w internecie minimalizują ryzyko zagrożeń.