Zaloguj się 
Dzieje się!
Plan na przyszłość
Emerytalny zawrót głowy. Przegląd programów IKE, IKZE, PPK, OFE i ZUS
Polski system emerytalny jest pełen trudnych skrótów – ZUS, OFE, IKE, IKZE, PPK. Sprawdzamy, jak działają obowiązkowe i dobrowolne elementy systemu i co naprawdę oznaczają dla naszych przyszłych emerytur.
Z tego artykułu dowiesz się…
- Jak funkcjonuje polski system emerytalny i jakie są jego obowiązkowe oraz dobrowolne elementy.
- Jak działają pracownicze programy oszczędnościowe i jakie są zasady wpłat, limitów i wypłat.
- Czym różnią się indywidualne produkty emerytalne pod względem korzyści podatkowych i możliwości oszczędzania.
Systemy emerytalne należą do tych obszarów polityki społecznej, które najczęściej podlegają zmianom. Starzenie się społeczeństw, wahania na rynkach pracy, transformacje gospodarcze i zmieniające się modele zatrudnienia sprawiają, że każde państwo musi nieustannie dostosowywać zasady gromadzenia i wypłacania świadczeń. System emerytalny w ostatnich dziewięciu dekadach przeszedł szereg reform, które miały odpowiedzieć na nowe realia demograficzne i ekonomiczne.
Od stworzenia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w 1933 r., przez wprowadzenie trójfilarowego modelu w 1999 r., aż po rozwój dobrowolnych form oszczędzania – takich jak IKE, IKZE czy Pracownicze Plany Kapitałowe – kolejne zmiany miały na celu zwiększyć bezpieczeństwo finansowe przyszłych emerytów i unowocześnić system w obliczu rosnących wyzwań.
Dr Marcin Wojewódka z Instytutu Emerytalnego zwraca uwagę na fakt, że system emerytalny w Polsce można opisać na podstawie trzy- lub czteroliterowych skrótów.
Mimo że słyszeliśmy o takich pojęciach jak ZUS, OFE, IKE, IKZE, PPE czy PPK, to nie zawsze potrafimy je zdefiniować oraz umieścić w odpowiednim miejscu systemu.
– Mimo że słyszeliśmy o takich pojęciach jak ZUS, OFE, IKE, IKZE, PPE czy PPK, to nie zawsze potrafimy je zdefiniować oraz umieścić w odpowiednim miejscu systemu. Spróbujmy to jednak zrobić – mówi Marcin Wojewódka.
Wskazuje też, że co do zasady w naszym systemie długoterminowego zabezpieczenia możemy wyróżnić dwa komponenty – obowiązkowe i dobrowolne elementy.
Z tego się nie wypiszesz – obowiązkowe elementy systemu emerytalnego
Dr Marcin Wojewódka wskazuje, że pierwszy komponent systemu emerytalnego jest obowiązkowy i jest to sytuacja, gdzie z mocy prawa od każdego zarobionego wynagrodzenia powinniśmy opłacić składki na ubezpieczenia społeczne, w tym składkę emerytalną.
I to jest właśnie zasadniczo obowiązkowy system ZUS-owski, gdzie Zakład Ubezpieczeń Społecznych pobiera od nas składki, które wpłacamy do FUS-u, czyli Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego potem są wypłacane świadczenia, na przykład emerytura.
– I to jest właśnie zasadniczo obowiązkowy system ZUS-owski, gdzie Zakład Ubezpieczeń Społecznych pobiera od nas składki, które wpłacamy do FUS-u, czyli Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, z którego potem są wypłacane świadczenia, na przykład emerytura. Jest to system obowiązkowy w tym znaczeniu, że każdy pracownik czy zleceniobiorca od otrzymanego wynagrodzenia musi opłacić składki, w tym składkę emerytalną – mówi dr Marcin Wojewódka.
Wysokość takiej składki wynosi 19,52 proc. podstawy wymiaru (wynagrodzenia brutto), z czego połowę, czyli 9,76 proc. opłaca pracownik, a drugą połowę pracodawca. Poza składkami emerytalnymi ZUS pobiera także składki na rentę, chorobowe, wypadkowe i fundusz pracy, łączny koszt obciążeń może sięgać około 30-35 proc. wynagrodzenia brutto w zależności od rodzaju zatrudnienia i wymogów prawnych.
– Częścią tego systemu obowiązkowego są OFE, czyli otwarte fundusze emerytalne, które co prawda powoli tracą na znaczeniu, ale nadal kilkanaście milionów Polaków jest ich członkami – dodaje Marcin Wojewódka.
OFE powstało w 1999 r. jako drugi filar reformy emerytalnej i fundusze tam odkładane miały być inwestowane na rynku kapitałowym, aby zwiększać zwrot i zabezpieczać przyszłe świadczenia. Początkowo udział w programie był obowiązkowy dla osób poniżej 50 roku życia, jednak w kolejnych latach zaczął tracić na atrakcyjności i zaufaniu społecznym, między innymi z powodu obniżanej części składek oraz skomplikowanym przepisom. Ważnym momentem było wprowadzenie w 2014 r. mechanizmu, który przeniósł połowę aktywów OFE do budżetu państwa, co de facto ograniczyło kapitał funduszy.
– Obecnie do OFE wpłacana jest tylko część obowiązkowej składki emerytalnej (tylko tych osób, które wyraźnie tego chcą), która potem jest zarządzana przez PTE (Powszechne Towarzystwa Emerytalne) po to, aby na 10 lat przed osiągnięciem przez daną osobę powszechnego wieku emerytalnego, czyli 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, te środki z OFE zaczęły być transferowane do FUS-u w postaci mechanizmu tak zwanego suwaka bezpieczeństwa – tłumaczy dr Marcin Wojewódka.
Warto jednak podkreślić, że środki te nie zostały „odebrane” w sensie indywidualnym – zostały zapisane na kontach ubezpieczonych w ZUS-ie i będą uwzględniane przy obliczaniu wysokości przyszłych emerytur osób, które posiadały rachunki w OFE. Dzięki temu nadal pozostają elementem ich indywidualnych uprawnień emerytalnych.
Z tego możesz się wypisać, ale czy warto?
Następną grupą trzy i czteroliterowych skrótów emerytalnych, które stanowią trzeci komponent systemu emerytalnego, są elementy dobrowolne.
Przez dobrowolność należy rozumieć, że dana osoba, na przykład pracownik, może, ale nie musi w danym elemencie uczestniczyć, a fakt uczestnictwa jest co do zasady uzależniony od wolnej woli danej osoby.
– Przez dobrowolność należy rozumieć, że dana osoba, na przykład pracownik, może, ale nie musi w danym elemencie czy produkcie uczestniczyć, a fakt uczestnictwa jest co do zasady uzależniony od wolnej woli danej osoby. Ten komponent systemu zabezpieczenia możemy podzielić na dwie grupy: produkty grupowe takie jak PPE i PPK oraz produkty indywidualne, w których skład wchodzą IKE, IKZE i OIPE – mówi dr Marcin Wojewódka.
Komentarz partnera cyklu
Jak dobrowolne formy oszczędzania wzmacniają system emerytalny
Rozwiązania indywidualne, takie jak IKE i IKZE, mają charakter całkowicie dobrowolny i pozwalają na pełną swobodę w zakresie wysokości i częstotliwości wpłat. Ich wspólną cechą pozostaje pełna własność kapitału – środki są dziedziczone, a oszczędzający może samodzielnie decydować o strategii inwestycyjnej. Kluczową rolę odgrywają tu korzyści podatkowe: w IKE możliwość zwolnienia przyszłych zysków z podatku od dochodów kapitałowych, a w IKZE – obniżenie rocznego podatku PIT-u przez odliczenie wpłat. W obu przypadkach jest możliwość wcześniejszej wypłaty (zwrotu) środków, choć z różnymi konsekwencjami podatkowymi.
Korzystanie z rozwiązań instytucji posiadających wieloletnie doświadczenie w zarządzaniu funduszami, takich jak PKO TFI, zapewnia dostęp do sprawdzonych strategii, w tym funduszy cyklu życia stosowanych z powodzeniem od 2012 r., a także wygodę i dostępność dzięki rozwiniętym kanałom cyfrowym Grupy PKO Banku Polskiego. Łącznie PPK/PPE oraz IKE/IKZE tworzą spójny i elastyczny zestaw narzędzi, który pozwala budować prywatny komponent przyszłej emerytury w sposób dostosowany do różnych preferencji i możliwości finansowych.
Za skrótem PPE kryją się pracownicze programy emerytalne, które istnieją od 2000 r., gdzie obowiązkowo składkę opłaca wyłącznie pracodawca. Natomiast do oferty elementów dobrowolnych grupowych w 2019 r. dołączyły PPK, czyli pracownicze plany kapitałowe. Ich celem jest zwiększenie oszczędności obywateli przez składki finansowane przez pracownika, pracodawcę i państwo. Plany są zarządzane przez instytucje finansowe, które oferują uczestnikom możliwość wyboru strategii inwestycyjnych. Co do zasady nie są one jednak dostosowywane do indywidualnej tolerancji ryzyka, lecz do wieku – polityka inwestycyjna funduszy stopniowo zmienia się wraz ze zbliżaniem się osoby do 60 roku życia, ograniczając ekspozycję na akcje i zwiększając udział obligacji. Pracownik wpłaca 2 proc. swojego wynagrodzenia, a pracodawca 1,5 proc.
Ich wspólną cechą jest to, że oba produkty są prowadzone przez pracodawców dla swoich pracowników.
– Ich wspólną cechą jest to, że oba produkty są prowadzone przez pracodawców dla swoich pracowników. Produkt PPK jest obecnie rozwiązaniem domyślnym, to jest, co do zasady każdy pracodawca powinien oferować swoim pracownikom możliwość oszczędzania w ramach PPK, chyba że zachodzą prawem przewidziane wyjątki pozwalające na nietworzenie przez danego pracodawcę PPK – wskazuje dr Marcin Wojewódka.
Dodaje, że jednym z takich wyjątków jest prowadzenie przez takiego pracodawcę PPE spełniającego odpowiednie kryteria w zakresie wysokości składki finansowej przez pracodawcę (minimum 3,5 proc.) oraz poziom uczestnictwa w PPE (co najmniej 25 proc. załogi).
– Tak w przypadku PPE, jak też PPK pracodawca zobowiązany jest do danego rozwiązania, ale w przypadku PPK także uczestnik jest zobowiązany do wpłacania kwot z własnych środków. W obydwu z produktów obowiązują roczne limity wpłat – dodaje Marcin Wojewódka.
Warto dodać, że w przypadku PPE wspomniany limit dotyczy wyłącznie składki dodatkowej opłacanej dobrowolnie przez pracownika.
Ekspert wskazuje także, że wypłata środków z PPK i PPE jest możliwa. W przypadku PPE środki co do zasady można wypłacić po ukończeniu 60 lat, choć są również możliwości wcześniejszego „wyjścia” z programu. Jeśli uczestnik nie pracuje już u danego pracodawcy, może dokonać wypłaty transferowej na IKE, a następnie – w ramach IKE – dokonać zwrotu środków, z uwzględnieniem podatku od zysków kapitałowych i składki emerytalnej od wpłat finansowanych przez pracodawcę. W PPK natomiast dostęp do środków jest możliwy w każdej chwili, jednak najbardziej opłacalne jest dokonanie wypłaty dopiero po ukończeniu 60 lat lub nawet później.
Wpłacasz, jak i kiedy ci się podoba – elementy dobrowolne indywidualne
Dr Marcin Wojewódka wskazuje, że w obszarze produktów indywidualnych wybór jest szerszy i obejmuje obecnie trzy rozwiązania. Są to indywidualne konta emerytalne (IKE) działające od 2004 r., indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) obecne na rynku od 2012 r. i najświeższa pozycja, która funkcjonuje od 2023 r., czyli ogólnoeuropejskie indywidualne konta emerytalne (OIPE), tzw. europejska emerytura.
Wszystkie powyższe produkty zawierają „zachęty” w zakresie podatkowym, ale różnią się tym między sobą.
IKE oraz OIPE zwalniają z podatku od dochodów kapitałowych, czyli z tzw. podatku Belki, natomiast IKZE jest narzędziem pozwalającym zmniejszyć roczny PIT płacony przez danego oszczędzającego.
– IKE oraz OIPE zwalniają z podatku od dochodów kapitałowych, czyli z tzw. podatku Belki, natomiast IKZE jest narzędziem pozwalającym zmniejszyć roczny PIT płacony przez danego oszczędzającego – mówi dr Marcin Wojewódka.
Dodaje, że trzeba jednak pamiętać, że również w każdym z produktów obowiązują roczne limity wpłat. Wspólną cechą tych programów jest to, że wpłaty finansuje i dokonuje sam oszczędzający z własnych środków, a wypłaty z poszczególnych produktów możliwe są – z zachowaniem korzyści podatkowych – po osiągnięciu 60 lub 65 roku życia (w zależności od produktu). Warto jednak zaznaczyć, że uczestnik może w każdej chwili dokonać zwrotu zgromadzonych środków wraz z wypracowanymi zyskami na warunkach określonych w ustawie.
Bilans filarów. Zyski kontra straty
Największą część aktywów, bo aż 213 mld zł (69 proc. rynku w 2024 r.), zgromadziły otwarte fundusze emerytalne (OFE). Jak podaje Komisja Nadzoru Finansowego, fundusze te wypracowały w ubiegłym roku średnią stopę zwrotu około 5 proc., a w ostatnich pięciu latach zysk wyniósł 54,8 proc., czyli o ponad 6 pkt proc. przewyższył inflację. To znak, że sprawdzają się jako inwestycje. Ten potencjał jednak sukcesywnie się zmniejsza w związku z mechanizmem tzw. suwaka bezpieczeństwa. Powoduje on stopniowe zmniejszanie zgromadzonych środków w OFE i przekazywanie ich do ZUS-u. W ubiegłym roku w wyniku suwaka do ZUS-u trafiło ok. 9,7 mld zł.
Pracownicze plany kapitałowe (PPK) rozwijają się dynamicznie, choć ich obecna wartość zgromadzonych aktywów to około 42,6 mld zł. W tym samym roku aktywa urosły o 39 proc., a roczne stopy zwrotu w funduszach zdefiniowanej daty wynoszą od 6 do 15 proc. Te różnice wynikają ze zróżnicowanej ekspozycji na (bardziej ryzykowne) akcje i (bezpieczniejsze) obligacje, dostosowanej do wieku uczestnika. Młodsi uczestnicy mają większy udział akcji, co przekłada się na wyższe zwroty, ale i wyższe ryzyko straty. Liczba rachunków osób oszczędzających w PPK przekroczyła 4,3 mln, a systematycznie rosnące wpłaty pochodzą zarówno od pracowników, jak i pracodawców.
Warto zaznaczyć, że choć PPK notują szybki rozwój, to problem niskiej aktywności dotyczy przede wszystkim firm zatrudniających od 50 do 250 osób oraz sektora publicznego, gdzie partycypacja wynosi 31–36 proc. W dużych przedsiębiorstwach (powyżej tysiąca pracowników) udział uczestników sięga jednak niemal 83 proc., a średnia dla całego systemu to blisko 56 proc. Jednocześnie w 2024 r. odnotowano ponad 735 tys. zwrotów środków na łączną kwotę 1,9 mld zł.
Pracownicze programy emerytalne (PPE) z wartością aktywów około 29,4 mld zł (w 2024 r. według danych KNF-u), charakteryzują się wysoką średnią wartością rachunku (ponad 42 tys. zł), lecz uczestniczy w nich znacznie mniej osób (około 695 tys.). Indywidualne konta emerytalne (IKE) zgromadziły około 22,8 mld zł aktywów przy 965 tys. uczestników, a indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego (IKZE) około 12,1 mld zł przy 593 tys. uczestnikach. Te formy pozwalają przede wszystkim na indywidualne zarządzanie oszczędnościami i korzystanie z ulg podatkowych.
W porównaniu do obligatoryjnego systemu ZUS-u, który co roku waloryzuje środki w tempie inflacji i wzrostu płac (w ubiegłym roku było to 14,87 proc.), kapitałowe filary (OFE, PPK, PPE, IKE, IKZE) dzięki inwestowaniu na rynku mają potencjał dużo bardziej atrakcyjnych zysków dla przyszłych emerytów.
Główne wnioski
- Polski system emerytalny składa się z dwóch głównych komponentów – obowiązkowego (ZUS-u i OFE) oraz dobrowolnego (PPK, PPE, IKE, IKZE, OIPE).
- Obowiązkowe składki zapewniają podstawowe bezpieczeństwo finansowe, natomiast filary kapitałowe oferują możliwość wyższych zysków dzięki inwestowaniu na rynku finansowym.
- Produkty grupowe (PPK, PPE) wymagają współpracy pracownika i pracodawcy, a produkty indywidualne (IKE, IKZE, OIPE) pozwalają samodzielnie planować oszczędności i korzystać z ulg podatkowych.
Jest to informacja reklamowa. Inwestowanie w fundusze wiąże się z ryzykiem. Przed podjęciem ostatecznych decyzji inwestycyjnych należy zapoznać się z prospektem informacyjnym danego funduszu oraz z Dokumentem zawierającym kluczowe informacje (KID). Pełna treść noty prawnej znajduje się na stronie PKO TFI www.pkotfi.pl/nota-prawna/.
