Katolicyzm a gospodarka. Refleksje ekonomiczne przy okazji śmierci papieża Franciszka

Papież Franciszek był postacią kontrowersyjną. Dla mieszkańców Globalnego Południa uchodził za duchownego, który odważnie mówił o biedzie, nierównościach społecznych i błędach globalizacji. Z kolei mieszkańcy Globalnej Północy zarzucali mu brak jednoznacznego stanowiska wobec rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Jego ekumeniczne poglądy i łagodne podejście do kwestii obyczajowych przyniosły mu sympatię liberałów, ale jednocześnie krytykę ze strony katolickich integrystów. Jego myśl ekonomiczna stanowiła lewicowy zwrot w wielowiekowych, trudnych relacjach katolicyzmu i kapitalizmu, którym przyjrzymy się w niniejszym artykule.

Katolicyzm w liczbach

Łączna liczba wyznawców katolicyzmu na świecie wynosi 1,06 mld i cechuje się tendencją wzrostową. W latach 2010-2023 liczba katolików wzrosła o 81 mln, głównie dzięki urodzeniom w Brazylii, DR Konga i na Filipinach. 27,6 proc. światowej populacji katolickiej żyje w Ameryce Południowej, 20,4 proc. w Europie, a 20 proc. w Afryce. Pozostałe kontynenty to: Ameryka Środkowa – 13,8 proc., Azja – 11 proc., Ameryka Północna – 6,6 proc. oraz Oceania – 1,6 proc.

Kościół katolicki stanowi dominujące wyznanie w Ameryce Południowej, Środkowej oraz w Europie. W Ameryce Północnej liczba katolików systematycznie rośnie w związku z imigracją z Ameryki Łacińskiej, co znacząco zwiększa wpływy Kościoła katolickiego na świecie. Katolikami byli m.in. prezydenci USA John F. Kennedy i Joe Biden, a w administracji Donalda Trumpa wiceprezydent JD Vance i sekretarz stanu Marco Rubio.

Katolikami byli m.in. prezydenci USA John F. Kennedy i Joe Biden, a w administracji Donalda Trumpa wiceprezydent JD Vance i sekretarz stanu Marco Rubio.

W tradycyjnie katolickiej Europie widoczny jest jednak trend odchodzenia od religii na rzecz ateizmu i agnostycyzmu.

Kraje, w których katolicy stanowią minimum 60 proc. populacji, charakteryzują się względnym dobrobytem. Ich łączne PKB wynosi 13,23 bln dolarów (15 proc. PKB świata), a PKB per capita – 15 785 dolarów (o 23 proc. więcej niż średnia globalna). Największymi katolickimi gospodarkami są: Francja, Brazylia, Włochy, Hiszpania, Meksyk i Polska. Do krajów katolickich o wysokim PKB per capita i Human Development Index (HDI) należą m.in.: Liechtenstein, Luksemburg, Andora, Irlandia, Austria, Malta i Włochy. Warto jednak zaznaczyć, że część z nich pełni rolę rajów podatkowych, co jest kontrowersyjne w świetle katolickiej nauki społecznej.

Ujęte łącznie, kraje katolickie charakteryzują się ponadprzeciętnym rozwojem transportu, areałem ziem uprawnych i poziomem opieki zdrowotnej. Jednak przeciętny kraj katolicki ma starzejącą się populację i ograniczone zasoby wody. Wśród 10 najbogatszych ludzi świata katolicyzm deklaruje Armancio Ortega (ZARA, 8. miejsce w 2024 r.). Przypuszcza się, że katolikiem może być również Bernard Arnault (3. miejsce w 2024 r.), właściciel koncernu Louis Vuitton Moët Hennessy.

Ekonomiczne tradycje katolicyzmu

Biblia zawiera wskazówki dotyczące organizacji życia gospodarczego. Obowiązek święcenia dnia świętego sprawił, że w większości państw niedziela jest dniem wolnym od pracy. Józef, doradca faraona, wprowadził w Egipcie pierwociny ekonomii keynesowskiej, opisując cykle koniunkturalne: oszczędzanie w czasie siedmiu lat urodzaju na czas siedmiu lat głodu. Z kolei słynne słowa Chrystusa: „Oddajcie więc cezarowi to, co należy do cezara, a Bogu to, co należy do Boga”, są często interpretowane jako wezwanie do uczciwego płacenia podatków.

Przez wieki Kościół katolicki był wrogi wobec kapitalizmu i wspierał feudalizm. Kapłani apelowali do chłopów o posłuszeństwo wobec szlachty, krytykowali bankowość i przedstawiali działalność gospodarczą w negatywnym świetle.

Przez wieki Kościół katolicki był wrogi wobec kapitalizmu i wspierał feudalizm. Kapłani apelowali do chłopów o posłuszeństwo wobec szlachty, krytykowali bankowość i przedstawiali działalność gospodarczą w negatywnym świetle. Św. Tomasz z Akwinu określał handel jako niemoralny. Jednak aktywność ekonomiczna była i jest niezbędna dla funkcjonowania państw i społeczeństw, co sprawiło, że na świecie silną pozycję gospodarczą zdobyli najpierw Żydzi, a później protestanci, których etyka pracy znacząco różniła się od katolickiej.

Punktem zwrotnym w relacjach katolicyzmu z kapitalizmem była II wojna światowa. W jej trakcie niemieccy ekonomiści, sprzeciwiający się nazizmowi, stworzyli nurt ordoliberalizmu – połączenie liberalizmu gospodarczego z katolicką nauką społeczną. Ordoliberałowie opracowali koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, zgodnie z którą celem państwa jest dobrobyt wszystkich obywateli, ale narzędziem jego realizacji mają być mechanizmy rynkowe. Państwo powinno interweniować jedynie w sytuacjach zagrożenia konkurencji (monopole, oligopole) lub naruszenia minimum socjalnego – zapewniając emerytury, płacę minimalną, darmową edukację i służbę zdrowia oraz tanie mieszkania. Model ten został wdrożony w RFN po wojnie i jest zapisany również w Konstytucji RP.

Zbliżenie Kościoła katolickiego z kapitalizmem miało miejsce także za pontyfikatu Jana Pawła II. W swoich encyklikach krytykował komunizm i korporacjonizm, uznając wolny rynek za narzędzie dobrobytu i ochrony godności człowieka. Podkreślał, że stabilność waluty, mechanizmy rynkowe, zwalczanie monopoli i likwidacja barier handlowych to najlepsze sposoby na walkę z ubóstwem. Własność prywatna była w jego ocenie gwarancją ochrony rodziny przed despotyzmem państwa.

Ekonomia według Franciszka

Papież Franciszek, jako przedstawiciel Globalnego Południa, poddał krytyce współczesny kapitalizm i globalizację. Stwierdził, że świat potrzebuje nowego modelu gospodarki, który sprawiedliwiej dzieliłby bogactwo między narody i grupy społeczne, a także lepiej uwzględniał potrzeby środowiska naturalnego. Krytykował również współczesny system bankowy za preferowanie zamożnych klientów przy udzielaniu kredytów i wykluczanie osób w trudnej sytuacji.

Jako alternatywę przedstawiał funkcjonujące od XVII do XIX w. tzw. banki pobożne – instytucje finansowe, które udzielały katolikom nisko oprocentowanych pożyczek pod zastaw przedmiotów (tzw. fantów). Uważał, że system finansowy oparty na spekulacji prowadzi do wojen i niszczenia przyrody, a banki powinny finansować przedsięwzięcia służące zrównoważonemu rozwojowi, ochronie planety i redukcji globalnego ubóstwa.

Był również zdecydowanym orędownikiem zielonej transformacji, czyli odchodzenia od paliw kopalnych. Krytykował teorię „skapywania bogactwa” (trickle-down economics), wskazując, że nie znajduje ona potwierdzenia w rzeczywistości. Dlatego – jego zdaniem – konieczne jest istnienie silnego państwa socjalnego, którego zadaniem jest wyrównywanie szans i sprawiedliwa redystrybucja dochodów.

Główne wnioski

1. Katolicyzm jest religią dominującą w Ameryce Łacińskiej i Europie. Jego wyznawcy generują 15 proc. światowego PKB.
2. Przez wieki katolicyzm wspierał porządek feudalny, hamując rozwój kapitalizmu. Po II wojnie światowej stał się jednak inspiracją dla idei społecznej gospodarki rynkowej, która przyczyniła się m.in. do sukcesu społeczno-gospodarczego Niemiec.
3. Papież Franciszek krytykował negatywne skutki kapitalizmu i globalizacji – takie jak nierówności społeczne i degradacja środowiska. Opowiadał się za budową silnego państwa, które aktywnie interweniuje w gospodarkę.