Ofiary zerojedynkowości. Jak decyzje NCBR doprowadziły firmy na skraj upadku

„Zerojedynkowe podejście urzędników nie uwzględnia realiów gospodarczych” – czytamy w jednym ze zgłoszeń do obywatelskiego projektu SprawdzaMy. Komentarz ten odnosi się do sytuacji 38 spółek, którym Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR) w końcówce lutego 2024 r. wypowiedziało umowy dotacyjne w ramach programu Szybka ścieżka – Innowacje cyfrowe (1/1.1.1/2022).

Po ponad roku batalii i interwencji w resortach firmy doczekały się decyzji. Według stanu na 15 stycznia 2025 r. uznano odwołania 10 spółek, a kolejne 11 umów zostało „zarekomendowanych do przywrócenia” po zakończeniu kontroli. Pozostałe firmy, które nie złożyły odwołania lub których argumentacja została uznana za niewystarczającą, mogą dochodzić swoich racji jedynie w postępowaniach administracyjno-prawnych.

Decyzje NCBR dotarły do przedsiębiorców (tych, z którymi rozmawialiśmy) dopiero w ostatnich dniach marca 2025 r. Nawet w przypadku pozytywnych rozstrzygnięć czas oczekiwania został okupiony zwolnieniami specjalistów, narastającym zadłużeniem i wstrzymaniem realizacji projektów. W wielu przypadkach oznaczało to znaczące opóźnienia, a nawet ryzyko całkowitego zaprzepaszczenia prac rozwojowych.

Niektóre firmy wciąż stoją na krawędzi likwidacji.

Przeczytaj: NCBR wylało dziecko z kąpielą. Grupa spółek o krok przed upadłością

Szybka ścieżka… dla niektórych do bankructwa

Przypomnijmy, firmy wystartowały w konkursie NCBR Szybka ścieżka – Innowacje cyfrowe (1/1.1.1/2022). Mowa o ostatniej, najgłośniejszej edycji, obarczonej wpływami politycznymi i szeregiem ujawnionych nieprawidłowości. Gdy wokół programu wybuchła afera, czasowo wstrzymano podpisywanie umów. Rozpoczęły się kontrole – zarówno w NCBR, jak i w samych przedsiębiorstwach. Mimo zamieszania część beneficjentów rozpoczęła prace nad projektami, finansując je z własnych środków, ponieważ edycja zakładała krótki czas realizacji. NCBR z opóźnieniem wznowiło podpisywanie umów z tymi firmami, które – jak uznano – aplikowały w dobrej wierze.

Ponownie zawrzało pod koniec 2023 r., gdy do części spółek przestały wpływać ostatnie transze dotacji. Niebawem potem NCBR wypowiedziało umowy 38 beneficjentom. Powodem było złożenie przez nich „nieprawdziwych oświadczeń” o braku zaległości wobec budżetu państwa oraz w opłacaniu składek ZUS i zdrowotnych. Chodziło zarówno o zaległości rzędu kilkudziesięciu tysięcy złotych, jak i drobne kwoty – np. 667 zł. To proceduralne opóźnienia w realizacji programu – między innymi – doprowadziły do zadłużenia spółek.

Zastanowimy się, czy sięgać po granty NCBR

Pismo od NCBR dotyczące wycofania wcześniejszego wypowiedzenia umowy do spółki DSR wpłynęło 21 marca 2025 r. Instytucja poinformowała, że wraca do rozpatrywania wniosku firmy o płatność końcową.

– Nasz projekt dotyczył zastosowania sztucznej inteligencji w planowaniu produkcji. Został zrealizowany merytorycznie i poprawnie zaraportowany. Wypowiedzenie umowy otrzymaliśmy już po zakończeniu prac. W naszym przypadku – w przeciwieństwie do kilku innych firm – żądanie zwrotu ponad 2 mln zł dotacji mogło zwiastować poważne kłopoty. Na szczęście nie zagroziło istnieniu spółki – mówi Piotr Rojek, prezes DSR.

Spółka działa na rynku od 20 lat, obsługuje pokaźną liczbę klientów i deklaruje stabilną sytuację finansową.

– W naszym przypadku sytuacja odbiła się m.in. na ocenie zdolności kredytowej, która jest nam niezbędna do pozyskania finansowania dalszego rozwoju. Spadł także nasz optymizm co do możliwości korzystania z publicznych źródeł finansowania projektów. Będziemy teraz znacznie ostrożniejsi przy ubieganiu się o środki z instytucji podobnych do NCBR – zaznacza Piotr Rojek.

Niepewność, opóźnienia i redukcja zatrudnienia

Piotr Stasiak, dyrektor zarządzający Elcar, w rozmowie z XYZ z października 2024 r. opowiadał, że w przypadku jego firmy niedopłata ok. 13 tys. zł ujawniła się przy składaniu zeznania PIT za 2022 r. Kwotę uregulowano w ciągu tygodnia – jednak był to ten sam tydzień, w którym podpisywana była umowa z NCBR.

– W momencie składania oświadczenia o niezaleganiu z płatnościami Elcar miał czyste konto. Później okazało się, że przy aktualizacji wniosków online istniała groszowa zaległość. Większa pojawiła się tuż przed podpisaniem umowy z NCBR. Otrzymaliśmy wypowiedzenie i nakaz zwrotu dotacji wraz z odsetkami. Teraz, po ponownym rozpatrzeniu, NCBR uznało, że nasze „wykroczenie” było nieznaczne. Liczymy, że pozostała część dotacji zostanie wypłacona – otrzymaliśmy informację, że nasze wnioski o płatność ponownie są procesowane – mówi Piotr Stasiak.

Jego firma poradziła sobie z trudnościami. Ukończyła projekt, choć z powodu zamieszania wokół Szybkiej ścieżki mocno opóźniła wejście w fazę komercjalizacji produktu. Nie uniknęła m.in. redukcji zatrudnienia.

– Wiem, że wypowiedzenie umów i wstrzymanie wypłat dotacji przez NCBR mocno uderzyło w wiele firm. Te, które miały dostęp do prywatnego kapitału, lepiej lub gorzej, ale poradziły sobie z trudną sytuacją. Niestety, nie wszystkim się udało – mówi Piotr Stasiak.

Niejasne dla firm kryteria decyzji NCBR

Wśród firm, wobec których NCBR utrzymało decyzję o wypowiedzeniu umowy, znajduje się Spellarena, zarządzana przez Artura Kurasińskiego. Zaległość spółki w ZUS wynosiła 3,5 tys. zł i – jak twierdzi właściciel – powstała w wyniku niedopatrzenia i niejasności prawnej. Kwotę uregulowano w ciągu dwóch dni od momentu wykrycia.

– Nie wiem, jakimi kryteriami kierowało się NCBR – nie otrzymaliśmy żadnego uzasadnienia. Części spółek w podobnej sytuacji cofnięto wypowiedzenie umowy, innym – jak nam – już nie. Przypuszczamy, że mogła zostać wyznaczona granica kwotowa zaległości, w którą się nie wpisaliśmy. Ale to tylko domysły – mówi Artur Kurasiński.

Obecnie Spellarena znajduje się w trudnej sytuacji finansowej.

– Racjonalnym wyjściem wydaje się ogłoszenie upadłości. Mamy już 250 tys. zł zaległości w ZUS i zabiegamy o możliwość rozłożenia spłaty na raty. Najpierw musimy uporządkować właśnie tę kwestię. Rozważam skierowanie sprawy przeciwko NCBR do sądu. Jednocześnie w ubiegłym roku ja i przedstawiciele spółki zostaliśmy przesłuchani przez policję w charakterze świadków. Istnieje więc ryzyko, że NCBR będzie pozywać nas, a my – NCBR. Taka sprawa może się ciągnąć latami. Straci na tym głównie Skarb Państwa – podkreśla Artur Kurasiński.

Wierzy jednak, że możliwe jest jeszcze osiągnięcie kompromisu.

Mini wywiad

Komunikacja urzędu nie była wystarczająco transparentna

XYZ: Sprawa 38 spółek trafiła do biura Rzecznika MŚP. Jakie podjęto działania?

Agnieszka Majewska, Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców: Do Rzecznika MŚPwpłynęło zgłoszenie od firm, którym Narodowe Centrum Badań i Rozwoju wypowiedziało umowy dotacyjne zawarte w konkursie Szybka ścieżka – Innowacje Cyfrowe. Wystąpiłam do dyrektora NCBR, zwracając uwagę na potrzebę indywidualnego podejścia do każdej sprawy oraz konieczność poszanowania zasady proporcjonalności i ochrony praw nabytych. Projekty były już realizowane, a pieniądze zostały zaangażowane w dobrej wierze.  

Czy tego rodzaju sytuacje zmniejszają zaufanie biznesu do administracji publicznej?

Zaufanie przedsiębiorców do systemu finansowania innowacji z zasobów publicznych jest fundamentem ich gotowości do inwestowania w rozwój i podejmowania ryzyka. Sytuacje takie jak ta, gdy wypowiedziano umowy 38 podmiotom, są bacznie obserwowane przez środowisko przedsiębiorców. Mogą to zaufanie znacząco nadwyrężyć, szczególnie jeśli proces weryfikacji budzi wątpliwości, a dostępne środki odwoławcze okazują się nieefektywne i czasochłonne.

Dlatego od samego początku wskazywałam, że niezbędne jest nie tylko zachowanie formalizmu administracyjnego, ale też spojrzenie na sprawę przez pryzmat realiów, w jakich funkcjonują innowacyjne MŚP.

Jak w tym przypadku ocenia pani sprawność i tempo działania administracji publicznej?

Czas podejmowania decyzji w tym przypadku należy ocenić krytycznie. Przedsiębiorcy przez wiele miesięcy pozostawali w stanie niepewności, co miało realny wpływ na płynność finansową ich firm oraz prowadzenie rozpoczętych już projektów. Komunikacja z instytucją wdrażającą nie była wystarczająco transparentna i nie spełniła oczekiwań przedsiębiorców. Zabrakło przewidywalności i przejrzystości działań administracji publicznej.

Jakie zmiany są potrzebne?

Szczególnie w odniesieniu do innowacyjnych projektów konieczne jest podejmowanie działań zmierzających do uproszczenia i usprawnienia procedur udzielania wsparcia publicznego oraz późniejszej weryfikacji prawidłowości wykorzystania pieniędzy.

Tego rodzaju zmiany mogą istotnie zwiększyć efektywność systemu wsparcia oraz przywrócić zaufanie przedsiębiorców do instytucji publicznych. Przejrzystość, proporcjonalność i dialog powinny być podstawą każdej relacji pomiędzy państwem a firmami, które realizując projekty innowacyjne, podejmują realne ryzyko biznesowe.

Agnieszka Majewska

Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców

Zasada proporcjonalności: adekwatnie do uchybienia

„Obecne przepisy pozwalają NCBR żądać zwrotu całej dotacji, nawet jeśli wykryte uchybienia były drobne, incydentalne i nie miały wpływu na realizację projektu. Takie zerojedynkowe podejście prowadzi do bankructwa wielu innowacyjnych firm, które rzetelnie wywiązały się z umowy, ale nie były świadome niewielkich zaległości wobec ZUS czy US” – czytamy w jednym ze zgłoszeń do obywatelskiej inicjatywy SprawdzaMy. Bezpośrednio nawiązuje do sytuacji 38 spółek z Szybkiej ścieżki, którym NCBR wypowiedziało umowy. Przekazano ją już stronie rządwej.

Proponuje się wprowadzenie zasady proporcjonalności. Chodzi o to, aby sankcje dostosować do skali i wagi naruszenia. Nie powinny skutkować automatycznym zwrotem pełnej kwoty dotacji.

Zmiana – zdaniem zgłaszających – sprawiłaby, że system grantowy stałby się „bardziej sprawiedliwy i przewidywalny”. Spółki zyskałyby „większą pewność prawną”, a w efekcie wzrosłoby zaufanie przedsiębiorców do instytucji publicznych.

Główne wnioski

1. Grupa firm–beneficjentów Szybkiej ścieżki zmagała się z konsekwencjami wypowiedzenia umów dotacyjnych przez NCBR. Chodzi o głośny konkurs, w którym ujawniono szereg nieprawidłowości po stronie instytucji. Choć zaległości spółek wobec ZUS i US – będące formalnym powodem rozwiązania umów – były niewielkie, NCBR zastosowało zerojedynkowe podejście. Finalnie, w przypadku części firm instytucja wycofała się z pierwotnych decyzji.
2. Agnieszka Majewska, Rzecznik MŚP, krytycznie ocenia tempo i sprawność rozpatrywania odwołań składanych przez przedsiębiorców. Firmy przez wiele miesięcy pozostawały w stanie niepewności, co realnie wpływało na ich płynność finansową i możliwość kontynuowania rozpoczętych projektów. Komunikacja z instytucją wdrażającą nie była wystarczająco przejrzysta.
3. W ramach inicjatywy SprawdzaMy pojawiło się zgłoszenie odnoszące się do sytuacji firm z Szybkiej ścieżki. Proponuje się wprowadzenie zasady proporcjonalności, aby konsekwencje dla beneficjentów były adekwatne do skali uchybienia. Wniosek został przekazany stronie rządowej.