Plan Mattei. Jak Włochy realizują swoje interesy w Afryce?

Podczas swojej wizyty w Algierii Tajani spotkał się z prezydentem Algierii Abdelmadjidem Tebbounem, swoim algierskim odpowiednikiem Ahmedem Attafem oraz ministrem energii Mohamedem Arkabem. Wziął też udział w Algiersko-Włoskim Forum Ekonomicznym. Z przedstawicielami Algierii omówił tradycyjne tematy dotyczące współpracy bilateralnej, jak dostawy gazu, budowa Południowego Korytarza Wodorowego, sytuacja w Libii i Sahelu, budowa fabryki FIATA oraz włoskie inwestycje w rozwój algierskiego rolnictwa. Omówiono również kwestię współpracy w ramach realizacji na terenie Algierii Planu Mattei dla Afryki.

Plan Mattei

Nazwa planu pochodzi od Enrico Mattei, historycznej postaci zarówno dla Włoch, jak i dla państw regionu MENA. Po zakończeniu II wojny światowej stworzył on koncern energetyczny ENI, który do dziś jest jedną z najważniejszych firm na świecie. Jego rozwój opierał się na pozyskiwaniu taniego gazu i ropy naftowej z państw regionu MENA i bloku socjalistycznego. W celu uzyskania korzystnych kontraktów wspierał ruchy narodowo-wyzwoleńcze. Podejrzewa się, że ENI mogło sekretnie finansować Front Wyzwolenia Narodowego, walczący o niepodległość Algierii. Mattei zginął w katastrofie lotniczej w 1962 r. Do dziś jest uważany za jednego z najlepszych włoskich menadżerów XX w. Oprócz planu jego imieniem nazwano także gazociąg biegnący z Algierii do Włoch oraz skwer w prestiżowej dzielnicy Algieru.

Plan Mattei został ogłoszony podczas Szczytu Włochy-Afryka w Rzymie, w dniach 28-29 stycznia 2024 r. Zakłada on przyznanie przez Włochy dziewięciu państwom afrykańskim – Algierii, Demokratycznej Republice Konga, Egiptowi, Etiopii, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Kenii, Maroku, Mozambikowi i Tunezji – grantów, pożyczek i gwarancji bankowych o łącznej wartości 5,5 mld euro. Realizację finansowanych z tego tytułu projektów mają nadzorować włoskie agencje rządowe, a ich wykonanie ma być powierzone włoskim firmom. Natomiast same pomysły na realizację inwestycji mają zgłaszać rządy zainteresowanych państw afrykańskich.

Włoskie interesy w Afryce

Włochy chcą inwestować w Afryce, aby realizować swoje strategiczne interesy związane z tym kontynentem. Pierwszy z nich to kontynuacja idei Enrico Mattei – wspieranie państw rozwijających się w celu uczynienia z nich zaplecza surowcowo-energetycznego. Algieria jest dostawcą 39 proc. gazu konsumowanego na rynku włoskim, zastępując w tej roli Rosję, a w przyszłości ma eksportować na Półwysep Apeniński także zielony wodór i energię elektryczną. Libia i Egipt dostarczają do Włoch ropę naftową. Kraje afrykańskie dysponują również złotem, srebrem, diamentami, fosfatami, cukrem, solą i metalami ziem rzadkich, takimi jak lit, miedź, kobalt czy cynk, które są niezbędne do produkcji samochodów elektrycznych i telefonów komórkowych. W 2023 r. import Włoch z Afryki wyniósł aż 38 mld dolarów.

Drugim kluczowym aspektem jest przeciwdziałanie nielegalnej migracji do Włoch, co stanowi realizację głównego postulatu wyborczego rządzącej partii Włoscy Bracia premier Meloni. Włochy są – obok Malty – pierwszym europejskim krajem na środkowo-śródziemnomorskim szlaku migracyjnym. Podczas kryzysu lat 2015-2016 nielegalnie przekroczyło ich granicę 335,5 tys. osób. Dzięki porozumieniu z libijską strażą przybrzeżną w 2017 r., liczba migrantów spadła do 119,4 tys., a w latach 2018-2021 utrzymywała się na poziomie ok. 60 tys. rocznie. W latach 2022-2023 ponownie wzrosła – odpowiednio do 105,5 tys. i 162,7 tys. Jednak po objęciu stanowiska premiera przez Meloni, głównie dzięki współpracy z Libią i Tunezją, liczba ta spadła do 66,8 tys. w 2024 r. Włoskie inwestycje w krajach afrykańskich mają z jednej strony umożliwić tamtejszym obywatelom godne życie bez konieczności opuszczania kontynentu. Z drugiej strony stanowią formę „zapłaty” dla rządów afrykańskich za podejmowane przez nie działania na rzecz ograniczenia nielegalnej migracji.

Afryka to również perspektywiczny rynek zbytu dla włoskich produktów, ze względu na szybko rosnącą populację. Obecnie na kontynencie żyje 1,5 mld osób, a liczba ta będzie rosła przez kolejne 20 lat. Średni wiek mieszkańca Afryki wynosi 19 lat – to okres, w którym potrzeby konsumpcyjne są największe. Już w 2023 r. eksport Włoch do Afryki wyniósł 19,6 mld dolarów i od 2021 r. utrzymuje się w trendzie wzrostowym. Głównymi odbiorcami włoskich towarów są Maroko, Algieria, Tunezja, Egipt, Libia i RPA. Najbardziej dochodowe branże eksportowe to przemysł spożywczy i motoryzacyjny.

Historia relacji włosko-afrykańskich

Przewagą Włoch nad innymi państwami europejskimi jest ich długa i w większości pozytywna historia relacji handlowych i politycznych z Afryką. Cesarstwo Rzymskie, które u szczytu swojej potęgi dominowało nad całym wybrzeżem Morza Śródziemnego oraz większością współczesnego Egiptu, budzi niemal wyłącznie pozytywne skojarzenia w krajach regionu. Rzymskie ruiny są otaczane troską przez państwa Afryki Północnej, a Algieria – obok Włoch – jest krajem, w którym zachowało się ich najwięcej. Nawet po upadku Imperium Rzymskiego, przez wiele stuleci Rzym pozostawał kluczowym europejskim portem odbierającym afrykańskie towary. Można powiedzieć, że Włosi mają we krwi handel z Afryką, zwłaszcza z jej północną częścią, z którą dzielą w dużej mierze podobną kulturę.

Czarnymi epizodami włoskiego kolonializmu były masakry ludności cywilnej w Libii (250-300 tys. zabitych) oraz Etiopii (ok. 400 tys. zabitych). Jednak oprócz tego Włochy inwestowały na opanowanych terenach, budując drogi, szkoły, szpitale oraz popularyzując kulturę włoską wśród miejscowej ludności.

Po utracie kontroli nad koloniami Włochy starały się wykonywać gesty służące budowie pozytywnych relacji z ich władzami. W 1947 r. uznały niepodległość Etiopii i przyjęły akt łaski ze strony cesarza Hajle Selassie, pozwalający m.in. na pozostanie w kraju obywatelom Włoch. W latach 50. włoska administracja stopniowo przekazywała władzę lokalnej ludności Somalii, aż do opuszczenia kraju w 1960 r. W 1991 r. Włochy jako jeden z pierwszych krajów na świecie uznały niepodległość Erytrei (w latach 1960-1991 części Etiopii). W 2008 r. premier Włoch Silvio Berlusconi i libijski dyktator Muammar Kadaffi podpisali traktat o przyjaźni, na mocy którego Włochy przeprosiły Libię za okres kolonialny i przyznały jej 5 mld dol. na budowę infrastruktury, zastrzegając, że prace te mają być zlecone włoskim firmom. W 2019 r. Włochy podpisały z Etiopią porozumienie o współpracy obronnej.

Główne wnioski

1. Plan Mattei polega na przyznaniu przez Włochy 5,5 mld euro dziewięciu krajom afrykańskim na realizację projektów rozwojowych. Projekty zgłaszają rządy krajów afrykańskich, realizują je włoskie firmy, a nadzorują włoskie agencje państwowe.
2. Włoskie interesy w Afryce to: pozyskiwanie tanich surowców i energii, przeciwdziałanie nielegalnej migracji oraz eksport włoskich produktów.
3. Włochy, jako jedno z niewielu dawnych mocarstw kolonialnych, potrafiły przeprosić za swoje zbrodnie i zbudować konstruktywne relacje z dawnymi koloniami. Przeważnie symbolicznym gestom ze strony Włoch towarzyszyły kontrakty dla ich firm w „przepraszanych” krajach.