Słowniczek (często nieoczywistych) pojęć ekonomicznych

Klin podatkowy

To różnica pomiędzy kosztami pracy (wynagrodzeniem brutto powiększonym o składki po stronie pracodawcy) a płacą netto. Klin podatkowy wyrażany jest najczęściej jako procent całkowitych kosztów pracy. Na przykład klin podatkowy w wysokości 30 proc. dla osoby samotnej oznacza, że podatki, składki i inne daniny odprowadzane od jej pensji – niezależnie, czy płacone bezpośrednio przez pracownika, czy przez pracodawcę – stanowią 30 proc. całkowitych kosztów pracy. W niektórych ujęciach (np. w metodologii OECD) dla gospodarstw domowych z dziećmi do płacy netto dolicza się również transfery na dzieci (w Polsce np. 800+).

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Wydatki netto sektora instytucji rządowych i samorządowych

To wydatki pomniejszone m.in. o koszty obsługi zadłużenia, działania dyskrecjonalne w obszarze dochodów (czyli działania trwale zmniejszające dochody sektora), wydatki cykliczne na bezrobocie oraz wydatki jednorazowe i tymczasowe, mające nietrwały wpływ na poziom wydatków sektora. Zgodnie z nowymi regułami unijnymi ścieżka wydatków netto jest jedynym operacyjnym celem fiskalnym.

Instytucje

Według definicji Douglasa Northa są to „reguły gry w społeczeństwie, lub bardziej formalnie, zaprojektowane przez ludzi ograniczenia kształtujące ludzkie interakcje. (…) Strukturyzują one bodźce ludzkiej wymiany ekonomicznej, politycznej czy społecznej”. Przykładami są prawa, reguły, konwencje społeczne – pod tym pojęciem kryje się szeroki zestaw konceptów odnoszących się zarówno do ekonomii (np. prawa własności), jak i polityki (np. ograniczenia władzy wykonawczej, demokracja).

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Odwrotna przyczynowość

Niepewność wynikająca z tego, że gdy obserwujemy zależność między zmiennymi X a Y, nie wiemy, czy to X powoduje Y, czy odwrotnie. Przykładem może być relacja między jakością instytucji a poziomem dochodu w danym kraju. Może być tak, że dobre instytucje sprzyjają wzrostowi bogactwa, ale też wyższy dochód pozwala na rozwój lepszych instytucji. Do rozstrzygania kierunku przyczynowości stosuje się często metody imitujące eksperymenty, takie jak regresja nieciągłości czy zmienne instrumentalne.

Skorygowane spożycie indywidualne (AIC, Actual Individual Consumption)

To wszystkie dobra i usługi konsumowane przez gospodarstwa domowe, niezależnie od tego, czy są kupowane na rynku, czy dostarczane przez sektor rządowy (np. opieka zdrowotna, edukacja) lub organizacje non-profit. Uważa się (np. Bank Światowy), że AIC jest lepszą miarą materialnego dobrobytu gospodarstw domowych niż PKB per capita. Różnice między tymi miarami bywają znaczne w niektórych krajach, jak Irlandia czy Luksemburg.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Kwota wolna od podatku

Paradoksalnie, termin ten nie występuje w polskiej ustawie o PIT, lecz jest powiązany z pojęciem tzw. kwoty zmniejszającej podatek, która definiuje skalę podatkową w Polsce. Zgodnie z nią, jeśli podstawa opodatkowania nie przekracza 120 tys. zł, podatek wynosi 12 proc. minus 3,6 tys. zł kwoty zmniejszającej podatek. W praktyce oznacza to, że kwota 30 tys. zł podstawy opodatkowania nie podlega opodatkowaniu – i to potocznie nazywane jest kwotą wolną. Obecny poziom kwoty wolnej nie jest porównywalny z wcześniejszymi wysokościami, m.in. z powodu zmian systemowych, takich jak brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej od 2022 r. dla większości podatników.

Polityczny trylemat

Koncepcja stworzona przez ekonomistę Daniego Rodrika, według której niemożliwe jest jednoczesne osiągnięcie przez państwo trzech celów: demokracji, pełnej integracji ze światową gospodarką i suwerenności narodowej. Możliwe są tylko dowolne dwa z tych celów, ale nie wszystkie naraz. Koncepcja ta jest inspirowana „niemożliwą trójcą” z zakresu ekonomii międzynarodowej.

Efekt kotwiczenia

Błąd poznawczy polegający na tym, że na indywidualne decyzje lub osądy wpływają nieistotne punkty odniesienia („kotwice”). Termin ten został spopularyzowany m.in. przez laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii Daniela Kahnemana. Przykład: w badaniu eksperymentalnym dwie grupy studentów zostały zapytane, czy Mahatma Gandhi zmarł przed ukończeniem odpowiednio 9 lat (pierwsza grupa) lub 140 lat (druga grupa). Mimo że obie kotwice były absurdalne, pierwsza grupa oceniła wiek śmierci na średnio 50 lat, a druga – 67 lat.

Luzowanie ilościowe (quantitative easing, QE)

Specjalne narzędzie banków centralnych stosowane w sytuacjach kryzysowych, gdy tradycyjne obniżanie stóp procentowych nie wystarcza. Polega na „drukowaniu” pieniędzy (w praktyce: tworzeniu ich elektronicznie) i skupie za nie obligacji rządowych lub innych aktywów. Celem jest zwiększenie ilości pieniądza w gospodarce, obniżenie długoterminowych stóp procentowych oraz pobudzenie inwestycji i konsumpcji. Stosowane m.in. przez Fed po kryzysie 2008 r. oraz przez EBC w strefie euro.

Procent składany (compound interest)

Odsetki naliczane nie tylko od kapitału początkowego, ale również od wcześniej naliczonych odsetek – efekt kuli śnieżnej. Procent składany działa najpotężniej w długim okresie i to właśnie dzięki niemu Warren Buffett stał się jednym z najbogatszych ludzi świata. Inwestując od dzieciństwa i utrzymując średnioroczną stopę zwrotu na poziomie ok. 20 proc., przez ponad 70 lat pomnażał swój kapitał. Tylko w okresie od 1980 r. do niedawnej rezygnacji z funkcji szefa Berkshire Hathaway jego łączna stopa zwrotu wyniosła 278 tys. proc.

Wykres interaktywny

Pełny ekran

Stagflacja

Nieprzyjemna mieszanka gospodarcza: wysokie bezrobocie, niski wzrost gospodarczy i jednocześnie wysoka inflacja. W teorii nie powinna występować, ale w praktyce pojawiła się choćby w latach 70. XX w. w USA po szoku naftowym. To jeden z najtrudniejszych scenariuszy dla polityki gospodarczej, ponieważ klasyczne narzędzia (np. obniżanie stóp procentowych, zwiększanie wydatków publicznych) działają sprzecznie na inflację i bezrobocie [narzędzia, które pomagają walczyć z bezrobociem, mogą jednocześnie pogarszać problem inflacji – i odwrotnie – przyp. red.].

Wskaźnik PMI (Purchasing Managers’ Index)

Indeks aktywności menedżerów zakupów, będący szybkim barometrem kondycji gospodarki – szczególnie w sektorze przemysłowym i usługowym. PMI opiera się na comiesięcznych ankietach wśród menedżerów firm, którzy odpowiadają na pytania dotyczące zamówień, produkcji, zatrudnienia czy zapasów. Wynik powyżej 50 pkt oznacza wzrost aktywności, poniżej 50 – spadek. Inwestorzy, banki centralne i analitycy traktują PMI jako wczesny wskaźnik koniunktury, który pokazuje zmiany w gospodarce, zanim pojawią się twarde dane statystyczne. Przykład? Spadek PMI w Niemczech może sygnalizować spowolnienie w całej Europie.

Krzywa dochodowości (yield curve)

Wykres pokazujący, jakie oprocentowanie (rentowność) mają obligacje rządowe o różnym terminie zapadalności – od kilkumiesięcznych po wieloletnie. W zdrowej gospodarce krzywa jest rosnąca: obligacje długoterminowe mają wyższe oprocentowanie niż krótkoterminowe (ze względu na większe ryzyko i niepewność). Gdy krzywa dochodowości się odwraca (czyli krótkoterminowe obligacje są wyżej oprocentowane niż długoterminowe), historycznie zwiastowało to zbliżającą się recesję.

Bilans płatniczy

Zestawienie wszystkich transakcji gospodarczych danego kraju z resztą świata w określonym czasie. Składa się z kilku części: rachunku obrotów bieżących (eksport/import dóbr i usług, transfery), rachunku kapitałowego i finansowego (inwestycje, przepływy kapitału). Nadwyżka na rachunku bieżącym oznacza, że kraj więcej sprzedaje niż kupuje. Deficyt oznacza odwrotność i często finansuje go dług zagraniczny. Bilans płatniczy to finansowe zwierciadło relacji gospodarki z resztą świata.

System ETS (Emission Trading System)

Rynkowy mechanizm ograniczania emisji gazów cieplarnianych oparty na zasadzie: ustal limit emisji (cap) dla całej gospodarki lub wybranych sektorów, a następnie pozwól firmom handlować (trade) prawami do emisji. W unijnym systemie ETS firmy otrzymują uprawnienia do emisji CO2 – kto emituje mniej, może sprzedać nadwyżkę, kto przekracza limit, musi dokupić pozwolenia. Co roku limit spada, przez co pula uprawnień maleje, a ceny rosną, tworząc zachętę do inwestowania w czyste technologie. System bywa jednak krytykowany za to, że wysokie ceny emisji podbijają koszty energii, co przekłada się na wyższe rachunki dla gospodarstw domowych i przemysłu.

Główne wnioski

1. Zrozumienie gospodarki wymaga uwzględnienia nie tylko liczb, ale także instytucji, reguł i kontekstu społecznego.
2. Nowoczesna ekonomia to połączenie narzędzi ilościowych, psychologii i polityki – nie da się jej sprowadzić do prostych modeli.
3. Wiele kluczowych zjawisk gospodarczych ma ukryte konsekwencje, które ujawniają się dopiero przy głębszej analizie – jak skutki podatków, emisji czy błędów poznawczych.