ROP: Rozmowa o poprawkach. Jak ustawić system rozszerzonej odpowiedzialności producentów?

Jak skonstruować system rozszerzonej odpowiedzialności producentów (ROP), by działał sprawnie i sprawiedliwie? Na to pytanie starali się odpowiedzieć uczestnicy debaty „ROP: Rozmowa o poprawkach”: Anita Sowińska, wiceminister klimatu i środowiska, Krzysztof Baczyński – prezes Związku Pracodawców Przemysłu Opakowań i Produktów w Opakowaniach EKO-PAK, Jakub Tyczkowski – prezes Rekopol-Organizacji Odzysku Opakowań, Andrzej Gantner – wiceprezes Polskiej Federacji Producentów Żywności oraz Łukasz Sosnowski – prezes Fundacji ProKarton. Dyskusję moderowała dziennikarka XYZ Martyna Mroczek-Kowalik.

Jaki ROP – centralizacja czy pluralizm?

Jednym z kluczowych punktów projektu ustawy jest powierzenie centralnej roli Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), który od 2028 roku ma być jedynym operatorem systemu. Obecne organizacje odzysku mają stopniowo zostać wygaszone.

Wiceminister Anita Sowińska przekonywała, że zmiana ma na celu naprawę „dziurawego i niesprawiedliwego” systemu opartego na dokumentach potwierdzających recykling (DPR-ach).

– Obecny system rodzi wiele nadużyć i nie pokrywa faktycznych kosztów gospodarki odpadami opakowaniowymi, co jest niezgodne z dyrektywami unijnymi. Dlatego zdecydowaliśmy się na model centralny, wzorowany częściowo na rozwiązaniach czeskich. NFOŚ ma doświadczenie w zarządzaniu funduszami i realizacji celów środowiskowych – tłumaczyła Anita Sowińska.

Jednak Krzysztof Baczyński skrytykował takie podejście.

– Stabilność tego systemu będzie taka sama jak stabilność Narodowego Funduszu Zdrowia. Ograniczenie pluralizmu to najmniejszy problem. Mamy tu do czynienia ze wszechwładzą administracji, brakiem przejrzystych procedur i poważnymi wątpliwościami prawnymi. Nasza analiza wykazała aż siedem naruszeń konstytucji i jedenaście naruszeń prawa unijnego. W praktyce urzędnik NFOŚ stanie się carem decydującym, kto i kiedy dostanie pieniądze – bez możliwości odwołania – ostrzegał prezes Związku Pracodawców Przemysłu Opakowań i Produktów w Opakowaniach EKO-PAK.

Przeczytaj: Rozszerzona Odpowiedzialność Producenta. Kiedy, jak i za ile?

„Déjà vu” gospodarki centralnie sterowanej

Jeszcze bardziej osobisty ton przyjął Jakub Tyczkowski. Odwołując się do rodzinnej historii, przyrównał obecną sytuację do lat 50. XX wieku.

– Mój dziadek prowadził sklep z bielizną, który w 1952 roku zamknięto decyzją władz. To dla mnie przykre déjà vu. Dziś państwo odbiera nam 98 proc. przychodów i 5 mld zł strumienia finansowego. To nie tylko uderzenie w biznes, ale i w mechanizmy rynkowe – mówił prezes Rekopol-Organizacji Odzysku Opakowań.

Podkreślał, że choć system wymaga reformy, to nie powinno się „orać wszystkiego do zera”.

– W innych krajach Europy organizacje odzysku działają skutecznie, podlegając rygorystycznym kryteriom. Można uszczelnić system, zamiast zastępować go gospodarką centralnie sterowaną – zaznaczył Jakub Tyczkowski.

ROP w branży spożywczej

Andrzej Gantner wskazał, że projekt w obecnym kształcie ignoruje specyfikę sektora spożywczego.

– Jesteśmy wyłączeni z procesu decyzyjnego, a jednocześnie to my mamy sfinansować cały system. Nie mamy żadnego wpływu na sposób rozdziału środków, ani nawet pewności, że cele środowiskowe zostaną osiągnięte – mówił wiceprezes Polskiej Federacji Producentów Żywności .

Dla branży kluczowe jest bezpieczeństwo i jakość żywności.

– Nasze opakowania nie są ozdobą, tylko zapewniają konsumentom bezpieczeństwo żywności, jej jakość i trwałość, czyli chronią nasze zdrowie oraz ograniczają marnowanie żywności. Dlatego w tym sektorze jest dużo opakowań tzw. trudnych, czyli wielomateriałowych. Ekoprojektowanie w naszym przypadku to nie jest prosta zamiana plastiku na papier. To proces wymagający współpracy z recyklerami i organizacjami odzysku. Tymczasem w projekcie nie widzimy żadnych mechanizmów wspierających realne ekoprojektowanie. Bez tej współpracy opłaty ROP będą podatkiem od bezpieczeństwa żywności – dodał Andrzej Gantner.

Przeczytaj: System kaucyjny rusza 1 października. Jest bardzo intuicyjny – zapewnia MKiŚ. Może obciążyć małych przedsiębiorców – odpowiada Polska Izba Handlu

Krytykował także przewidziane w projekcie ustawy drakońskie sankcje.

– Najmniejsza pomyłka w raportowaniu do BDO (Baza Danych o Produktach i Opakowaniach oraz o Gospodarce Odpadami – przyp. red.) może oznaczać karę 150 proc. stawki – bez możliwości miarkowania. To sprzeczne z zasadą proporcjonalności prawa. A do tego Instytut Ochrony Środowiska, jednostka naukowa, ma nakładać grzywny na przedsiębiorców. Zapisy tego projektu zawierają regulacje rodem z biurokracji PRL, a nie nowoczesnego państwa opartego na rozwoju gospodarczym – oceniał Andrzej Gantner.

Co z kartonami?

Łukasz Sosnowski, reprezentujący producentów kartonów do płynnej żywności, zwrócił uwagę, że ustawa pomija całe grupy opakowań.

– Cele selektywnej zbiórki obejmują plastik, szkło, papier i metal. A gdzie kartony do mleka czy soków? Gdzie opakowania wielomateriałowe? One znikają w kategorii "inne", której później ustawa w ogóle nie uwzględnia. To absurd – mówił prezes Fundacji ProKarton.

Zwrócił też uwagę na brak jednoznacznego określenia odpowiedzialnych za realizację celów recyklingu.

– Nie widzimy w ustawie adresata tych obowiązków. Wygląda na to, że nikt nie odpowiada za osiągnięcie poziomów zbiórki. A przecież to jest istota ROP – nie tylko pokrywać koszty, ale osiągać cele środowiskowe – podsumował Łukasz Sosnowski.

Dyskusja o karach i kosztach

Jednym z najgorętszych momentów debaty była wymiana zdań o sankcjach i wysokości opłat. Krzysztof Baczyński zarzucił projektowi brak rozróżnienia między błędem a świadomym nadużyciem.

– Czy ktoś się pomyli, czy świadomie oszuka – kara wynosi tyle samo: 150 proc. stawki. To sprzeczne z konstytucją – mówił prezes Związku Pracodawców Przemysłu Opakowań i Produktów w Opakowaniach EKO-PAK.

Minister Sowińska przyznała, że temat wymaga dopracowania.

– Rozumiem te obawy. Zastanowimy się w ramach konsultacji nad rozwiązaniem, które pozwoli różnicować kary. Ale z pewnością muszą być one wyższe niż zwykła stawka, by system był motywujący – zaznaczyła wiceminister klimatu i środowiska.

Uspokajała obawy o koszty dla konsumentów.

– Według naszych wyliczeń opłaty opakowaniowe będą w pierwszych latach minimalne, rzędu ułamka grosza. Dla klienta końcowego to będzie niezauważalne. W dłuższej perspektywie mieszkańcy powinni odczuć stabilizację, a nawet spadek opłat za gospodarowanie odpadami – przekonywała Anita Sowińska.

Kto zyska na ROP

Choć uczestnicy zgadzali się co do potrzeby reformy, to różnili się w ocenie, czy projekt ustawy spełnia swoje cele. Ministerstwo podkreślało konieczność centralizacji i przejrzystości finansowania, branża – ryzyko biurokratyzacji, niesprawiedliwego obciążenia i utraty kontroli nad systemem.

Relacja z dyskusji pokazuje wyraźnie: projekt ROP budzi ogromne emocje i pozostawia wiele pytań bez odpowiedzi. Dla jednych to konieczna reforma, by dostosować Polskę do unijnych wymogów i ukrócić patologie obecnego systemu. Dla innych – ryzykowny eksperyment grożący centralizacją, brakiem odpowiedzialności i obciążeniem przedsiębiorców oraz konsumentów.

Wszyscy jednak zgadzają się co do jednego: rozszerzona odpowiedzialność producentów jest niezbędna. Spór toczy się o to, jak ją wprowadzić, by nie powtórzyć błędów z przeszłości.

Co dalej z ROP

Aktualnie projekt ustawy znajduje się w fazie uzgodnień międzyresortowych, opiniowania oraz konsultacji publicznych. Projekt przewiduje dwuletny okres przejściowy (lata 2026–2027). W tym czasie mają obowiązywać dotychczasowe zasady, ale wprowadzane mają być cząstkowe opłaty opakowaniowe i wypłaty rekompensat dla gmin przez NFOŚiGW. Od 1 stycznia 2028 r. ma nastąpić pełne wejście w życie systemu: zniknie obowiązek dokumentowania recyklingu przez dokumenty potwierdzające recykling, a rolę operatora przejmie NFOŚiGW, kończąc działalność organizacji odzysku w obecnej formie.

Główne wnioski

1. Reforma jest niezbędna, ale budzi kontrowersje. Wszyscy uczestnicy zgadzają się, że obecny system odzysku opakowań nie działa sprawiedliwie i wymaga zmian, jednak spór dotyczy sposobu ich wprowadzenia.
2. Centralizacja kontra pluralizm. Rząd optuje za modelem centralnym z NFOŚiGW jako jedynym operatorem, co ma zapewnić przejrzystość i zgodność z unijnymi wymogami, natomiast branża ostrzega przed biurokratyzacją, nadmierną kontrolą administracji i ograniczeniem mechanizmów rynkowych.
3. Ryzyko nadmiernych kosztów i niesprawiedliwych obciążeń. Przedsiębiorcy obawiają się, że system w obecnym kształcie nie wspiera realnego ekoprojektowania, nakłada drastyczne kary i pomija specyfikę niektórych sektorów czy opakowań, a więc może w praktyce obciążyć zarówno firmy, jak i konsumentów.