Hołodomor, czyli wielki głód. Czy celowo wymierzony w ludność ukraińską? Nowe badanie ekonomistów

Hołodomor

Szacunki dotyczące liczby ofiar „Wielkiego głodu” w ZSRR wahają się od 6 do 10 mln osób. Była to najprawdopodobniej druga co do wielkości klęska głodu w XX w., po tej w Chinach w latach 1959–1961. Najdotkliwiej ucierpieli Ukraińcy – choć stanowili ok. 20 proc. populacji ZSRR, odpowiadali za aż 40 proc. zgonów. Z tego względu tragedia ta określana jest ukraińską nazwą Hołodomor, co oznacza dosłownie „zamorzenie głodem”.

Kluczowe pytanie, nad którym od lat pochylają się historycy, brzmi: czy tak wysoka śmiertelność Ukraińców była skutkiem planowych działań władz sowieckich, zmierzających do likwidacji tej nacji, czy też konsekwencją faktu, że zamieszkiwali oni regiony wyspecjalizowane w produkcji zboża, szczególnie dotknięte polityką Kremla i niekorzystnymi warunkami pogodowymi?

Na to pytanie stara się odpowiedzieć trójka ekonomistów w artykule opublikowanym w prestiżowym „Review of Economic Studies”.

Rolnictwo w ZSRR, kolektywizacja i obowiązkowe dostawy

ZSRR była wówczas w przeważającym stopniu gospodarką rolniczą. W 1926 r. aż 80 proc. ludności pracowało w rolnictwie, a jego udział w PKB sięgał ok. połowy. Już wcześniej, w 1922 r., kraj dotknął głód wywołany zniszczeniami wojennymi, konfiskatami ziemi oraz suszą w rejonie Wołgi – szacuje się, że zmarło wtedy od 3 do 5 mln osób.

W 1929 r. rozpoczęto kampanię kolektywizacji rolnictwa. Regiony o wyższej produktywności (południowe) miały być objęte tym procesem wcześniej niż te o niższej (północne). Kolektywizacja dawała władzy centralnej możliwość łatwiejszego przejmowania nadwyżek – wystarczył jeden punkt poboru zboża zamiast wielu indywidualnych gospodarstw. Z drugiej strony, osłabiała motywację do pracy: nadwyżki i tak były konfiskowane, by zasilać tereny miejskie.

Konsekwencją tych działań był spadek plonów w latach 1931–1932.

Jednak, jak pokazuje wykres, spadek produkcji zboża nie był aż tak dramatyczny. W 1932 r. produkcja była niemal dwukrotnie wyższa niż podczas głodu z 1921 r., w wyniku którego zginęło mniej osób. Podobny poziom plonów odnotowano także w 1936 r., ale nie doprowadził on do klęski głodu.

Co zatem się stało? Naukowcy wskazują, że choć Ukraina wyprodukowała mniej zboża niż zazwyczaj, kluczowa okazała się decyzja władz sowieckich o nałożeniu obowiązku dostawy ziarna w wysokości 40 proc. plonów z tych terenów. Regiony objęte kolektywizacją miały zapewniać relatywnie więcej zboża na potrzeby innych części ZSRR. Istotne było przy tym to, że ze skolektywizowanych obszarów łatwiej było konfiskować zboże.

Badacze pokazują, że na poziomie prowincji tam, gdzie produkcja zboża była wyższa, śmiertelność również była większa. Oznacza to, że za Hołodomor odpowiadała nie tyle absolutna wysokość plonów – czy to lokalnie, czy w całym ZSRR – lecz ich redystrybucja.

Kwestia ukraińska

Z kolei tam, gdzie kolektywizacja była prowadzona intensywniej, odnotowywano wyższą śmiertelność. A co z hipotezą, że procesy kolektywizacji i obowiązkowych dostaw zboża były wymierzone bezpośrednio w ludność ukraińską?

Nancy Qian i współautorzy pokazują, że w regionach o podobnych warunkach rolniczych i zbliżonej produktywności w przeszłości te z większym udziałem ludności ukraińskiej były poddawane intensywniejszej kolektywizacji. Podobnie – przy tych samych innych czynnikach – większa obecność Ukraińców w obwodzie wiązała się z koniecznością dostarczania wyższych kontyngentów zboża na rzecz władzy centralnej.

A zatem istniała stronniczość narodowościowa w zakresie zarówno intensywności kolektywizacji, jak i wysokości obowiązkowych dostaw zboża. Konsekwencją było to, że porównując obszary o podobnych cechach – takich jak jakość ziemi, warunki pogodowe czy poziom zbiorów – te z większym udziałem ludności ukraińskiej odnotowywały wyższą śmiertelność.

Co istotne, zależność ta utrzymywała się nawet po wyłączeniu z analizy Ukraińskiej SRR. Oznacza to, że również w obszarach Białoruskiej SRR oraz Rosyjskiej SRR większy udział Ukraińców wiązał się z wyższą śmiertelnością.